از خود شناسی به خدا شناسی

حدیث معروفی از پیامبر صلی‌الله علیه و آله است که فرمود: مَن عَرفَ نَفسَه فقد عَرَف رَبَّه؛ یعنی هر کس خود را شناخت، خدای خود را می‌شناسد. درباره این حدیث متواتر و مشهور از شیعه و سنی مطالب فراوانی گفته‌اند از جمله: 1- هر کس نفس را به فناء بشناسد هر آینه خدای را به بقاء می‌شناسد. 2- هر کس نفس خود را به عبودیت بشناسد هر آینه خدای را به ربوبیت می‌شناسد، چون شناخت خداوند واجب است و شناخت او موقوف بر شناخت نفس است، پس شناخت نفس واجب است و شناخت نفس حاصل نمی‌گردد، مگر 1- علم به نفس.

سنایی غزنوی گوید:

ای شده از شناخت خود عاجز **** کی شناسی خدای را هرگز

چون تو در علم خود زبون باشی **** عارف کردگار، چون باشی

2- جهاد و ریاضت نفس. پیامبر صلی‌الله علیه و آله وقتی از جنگی برگشت به یاران فرمود: از جهاد اصغر (کوچک) برگشتید، حال به جهاد اکبر مشغول شوید و آن (مجاهدة العبد هواه) جهاد با هوای نفس است. مولانا این حدیث را شرح داده است و از جمله فرمود:

ای شهان کشتیم ما خصم برون **** ماند خصمی زو بتر در اندرون

کشتن این کار عقل و هوش نیست **** شیر باطن سُخرهُ خرگوش نیست