تأنّی
تأنّی به معنای درنگ کردن و با تفکّر و تأمّل و بررسی همهٔ جوانب، کاری را انجام دادن است. ضدّ تأنّی، عجله است به معنای شتاب کردن و جلو افتادن در کاری است که نباید در آن شتاب کرد. پس عجله آن است که کار را پیش از وقت بخواهیم. امّا سرعت به معنی جلو افتادن آن است که کار را در اوّل انجام دهیم؛ که سرعت در کار خیر یکی از صفات ممدوح است. در سوره آل‌عمران ۱۳۳ فرمود: «وَ سارعوا إلی مغفره مِّن ربّکم: برای (رسیدن) به آمرزش پروردگارتان شتاب کنید.»
پس تأنّی از صفات ممدوح و پسندیده است و هرکس باید عملش را با بصیرت و بینایی و تأمّل انجام دهد و عاقبت آن را ملاحظه کند که این از قوّت و آرامش نفس است؛ و هر کاری که با عجله انجام شود عاقبتش پشیمانی و خسران است.
پیامبر صلی‌الله علیه و آله فرمود: «اگر مردم تأنّی داشتند، هیچ‌کس دچار هلاکت و ناراحتی نمی‌شد.»
و فرمود: «اَلعجَلةُ مِن الشَّیطانِ و التّأنّیُ من الله: شتاب کردن از شیطان است و درنگ کردن از جانب خداوند است.»
مولانا دربارهٔ مؤمن می فرماید:
بس تأَنّی دارد و صبر و شکیب **** چشم سیر و مؤثِرست و پاک جیب (مثنوی)
کین تأنی پرتو رحمان بوَد **** وآن شتاب از هزّهٔ شیطان بوَد
که تأنی هست از رحمان یقین **** هست تعجیلت ز شیطان لَعین (مثنوی)
در سوره مزمّل ۴ فرمود: «وَ رتَّلِ القرآنَ ترتیلا: قران را آرام و روشن بخوان» یعنی آیات آن را با تأنّی و صدای زیبا و با نظم بخوانی؛ و رسول خدا صلی‌الله علیه و آله فرمود: «قرآن را با تأنّی بخوانید و کلمات آن را از یکدیگر جدا کنید.»
در سورهٔ اعراف ۵۴ فرمود: «الّذی خَلَقَ السموات و الارض فی ستَّةِ ایّام»
که این خلق تدریجی برای تکامل و تعلیم بندگان است که در کارها عجله نکنید.
با تأنّی گشت موجود از خدا **** تا به شش روز این زمین و چرخ‌ها (مثنوی)
ورنه قادر بود کز کُن فَیَکون **** صد زمین و چرخ آوردی بُرون
این تأنّی از پی تعلیم توست **** که طلب آهسته باید بی سُکُست (مثنوی)
سعدی گوید: روزی در سفری بر اثر غرور جوانی، شتابان و تند راهروی کردم و شبانگاه خود را به پای کوه پشته رساندم. خسته و کوفته شده بودم و دیگر پاهایم نیروی راه‌پیمایی نداشت. از پشت سر کاروان، پیرمردی ناتوان، آرام‌آرام می‌آمد. به من که رسید، گفت: برای چه نشسته‌ای؟ حرکت کن که اینجا جای خوابیدن نیست. گفتم: چگونه راه روم که پاهایم یارای حرکت کردن را ندارد. گفت: مگر نشنیده‌ای که صاحب دلان می‌گویند: رفتن و نشستن (با آرامش) بهتر از دویدن و خسته شدن و درمانده گشتن؟
ای که مشتاق منزلی، مشتاب **** پند من کار بند و صبر آموز
اسب تازی دوتگ رود به شتاب **** اُشتر آهسته می‌رود شب و روز
هلال ماه در آسمان هر شب درس تکامل تدریجی را به آدمیان می‌آموزد که چطور به ماه کامل تبدیل می‌شود. سالک مبتدی هم مانند ماه نو در آغاز سلوک باریک و کم‌فروغ است امّا به‌تدریج تحت تعلیم استاد کامل راه کمال را طی می‌کند و به ماه کامل مبدّل می‌شود.
درس گوید شب به شب، تدریج را **** در تأنّی بر دَهد تفریج را (مثنوی)
در تأنّی گوید: ای عجّول خام **** پایه پایه بر توان رفتن به بام
امام جواد علیه‌السلام فرمود: «همیشه تأنّی داشته باش، خواه به هدف خود برسی یا رنج و زحمت ببینی»
سالک در کار خیر سرعت به خرج می‌دهد. به این معنی که مبادا این توفیق از دستش برود. امّا برای آن‌که آب و رنگ کارها دقیق و منظّم و قابل نتیجه‌گیری باشد، با درنگ کردن و تأمّل که خود نوعی آرامش و اطمینان است در بسیاری از امور بکار می‌برد و از عجله و بدون بررسی جلو رفتن پرهیز می‌کند. چراکه کاری که بدون حساب انجام شود پشیمانی بعد از آن سودی ندارد.
از آثار درنگ کردن، خوب فهمیدن و گیرنده شدن است. نتیجه مراقبه فکر و جوارح از بررسی شبانه به دست می‌آید ولیکن در هر عضوی وقتی می‌خواهد در کاری وارد شود، سالک درنگ کننده جوانب را بررسی می‌کند بعد دست به کار می‌شود.