کل، بهتر از جزء

شمس تبریزی فرمود: عالم به کلیات بهتر است از علم به جزئیات. چو کل گفتم، هیچ جزئی نمی‌دانم که از آن بیرون باشد. اگر جزء بگویند، کل داخل نباشد. اگر گفتم باغ، درخت داخل آن است. بر عکس، اگر گفتم درخت، ممکن است که باغ نباشد. آن شیخ را دیدم حیران در من می‌نگریست و آن دگر فرو رفته، سر فرو انداخته و آن دگر سجده می‌کرد پیاپی، آن دگر در خاک می‌غلتید و آن دگر کفش بر سرش می‌زد. گفتم: تماشا آن کس را باشد که کل را تمام دید! اگرچه هر عضوی از او حیرت آرد، اما آن حظّ ندارد که به دیده کل نبیند.