حشر و نشر

در تمثیل برای تفهیم حشر و نشر چنین گفته شد: درختان، مانند اهل خاک هستند که از خاک، دست‌هایشان را به طرف بالا، بلند کرده‌اند. با زبان حال به آدمیان می‌گویند: شما هم مانند ما زیر خاک می‌روید (قبر) و روزی می‌رویید (قیامت). درختان در فصل زمستان می‌خوابند و در فصل بهار، ظاهر می‌گردند. آنان در فصل زمستان، گرچه محبوس هستند، اما مدتی بعد در بهار، به طراوت و سربلندی و شکوفه و سرسبزی ظاهر می‌شوند. افراد منکر گویند: این تغییر و تبدیل، از گردش افلاک است که چهار فصل را به وجود آورند؛ اما اهل معرفت که درون‌دلشان دارای بوی‌های معطّر است که به توحید رسیده‌اند و صنع صانع را دقیقاً به صواب و منظم، از فیوضات فیّاض علی الاطلاق دیده‌اند و به اسراری از ظهور اسم محیی و ممیت از ممات و احیاء مصنوعات و گیاهان رسیده‌اند؛ درحالی‌که منکران، به ظاهر بسنده کرده و از حقایق و اسرار موجودات، هیچ بهره‌ای نبرده‌اند؛ و مانند افراد نازک مغز (عصبی و حسّاس و زودرنج)، در افکار عقل جزئی خود مقهورند و چشم باطن آنان بسته شده، پس مُهر بر دل‌های آنان زده است.