مسبب الاسباب

اسباب به دو قسم تقسیم می‌شوند: حقیقی و مجازی. گرچه همه اسباب و علل را حق‌تعالی خلق کرده است و هر سببی مسببی را به بار می‌آورد و هر علتی معلولی را همراه می‌آورد، مگر آفت و آسیبی در آن آید. همهٔ اهل دنیا، دل به اسباب ظاهری و مجازی بسته‌اند، درحالی‌که مسبب‌الاسباب، حضرت حق است. مثلاً کسی مریض می‌شود، برای شفا به اسبابی، همانند بیمارستان و دکتر و دارو معتقد هست، درحالی‌که شافی اوست. مسبب‌الاسباب، اسباب ظاهری را مؤثر می‌کند به خاطر آنکه مثلاً برای رفع یبوست، خاصیتی مسهل در انجیر و هلیله قرار داده است؛ اما وقتی نخواهد، این اثر را به هر علّت حکیمانه‌ای که خودش می‌داند، از بین می‌برد. فرق عموم مردم با انبیاء و اولیاء این است که عموم به اسباب ظاهری وابستگی دارند و انبیاء و اولیاء، فقط حضرت حق را در اسباب مؤثر می‌دانند و اسباب هر چه باشند در انتها به مسبب‌الاسباب ختم می‌شوند. نظام عالم بر دستی غیبی در گردش است و به ارادهٔ قدرت او در چرخش هستند و همه ظهورها و آثار، مجرای افعال اوست. آب در طبع خنک و آتش در طبع گرم است. انسان غضبناک آتشی است و به آب حلم احتیاج دارد و خداوند صفت قهر خود را برمی‌دارد و صفت لطف در آدم خشمگین می‌گذارد تا آرام شود. درنتیجه مؤثر تمام احکام، در بیرون و درون وجود آنان حق است.