مقام حُلما
۱- اشاراتی به معانی
حلم: بردباری، تأنّی
۲- اشاراتی از قرآن
۱- إنَّ اِبْرٰاهیٖمَ لَحَلیٖمٌ اَوّٰاهٌ مُنیٖبٌ: همانا ابراهیم بردبار دردمند توبه‌کاری بود. (هود: ۷۵)
۲- وَاللهُ عَلیٖمٌ حَلیٖمٌ: خداوند دانایی بُردبار است. (نساء: ۱۲)
۳- فَبَشَّرْنٰاهُ بِغُلٰامٍ حَلیٖمٍ: پس ابراهیم را به پسری بردبار مژده دادیم. (صافات: ۱۰۱)
۴- أنْتَ لَأنْتَ الْحَلیٖمُ الرَّشیٖدُ: (قوم شعیب به او گفتند) تو بی‌گمان بردبار راه دانی. (هود: ۸۷)
۵- وَاعْلَمُوا أَنَّ اللهَ غَفُورٌ حَلیٖمٌ: بدانید که خداوند آمرزنده‌ای بردبار است. (بقره: ۲۳۵)
۳. اشاراتی به احادیث
۱- پیامبر صلی‌الله علیه و آله: «من کانون برای بردباری، و معدن برای دانش و خانه برای شکیبایی برانگیخته شدم.» (بحارالانوار ۷۱/۴۲۳)
۲- امیرالمؤمنین علیه‌السلام: «عقل، دوست آدمی و بردباری، وزیر (دستیار) اوست.» (بحارالانوار ۷۱/۴۱۹)
۳- امیرالمؤمنین علیه‌السلام: «کسی که خود را به بردباری وادار نکند، بردبار نشود.» (بحارالانوار ۷۷/۲۸۳)
۴- پیامبر صلی‌الله علیه و آله: «انسان بردبار به پیامبری نزدیک است.» (بحارالانوار ۴۳/۷۰)
۵- امیرالمؤمنین علیه‌السلام: «با زیادشدن عقل، بردباری زیاد می‌شود.» (غررالحکم ح ۴۲۷۴)
۶- امام صادق علیه‌السلام: «هر که بردبار شد پیروز می‌شود.» (بحارالانوار ۷۸/۲۶۹)
۷- امیرالمؤمنین علیه‌السلام: «هیچ بردباری‌ای چون شکیبایی و خاموشی نیست.» (بحارالانوار ۷۷/۲۸۲)
۸- پیامبر صلی‌الله علیه و آله: «سوگند به آن‌که جانم در دست اوست، چیزی با چیزی جمع نشد که بهتر از جمع علم و حلم باشد.» (الخصال، ص ۵)
۹- امیرالمؤمنین علیه‌السلام: «برترین بردباری، فروخوردن خشم و خویشتن‌داری در هنگام توانایی است.» (غررالحکم، ح ۳۱۸۳)
۱۰- امیرالمؤمنین علیه‌السلام (در دعا): «ستایش خدایی را که در برابر من بردباری (گذشت) می‌کند چنان‌که گویی مرا هیچ گناهی نبوده است.» (بحارالانوار ۹۷/۱۹۳)
۳- نکته‌ها
* بدان که انبیاء اگر صفت بردباری نمی‌داشتند، نمی‌توانستند در برابر کفّار و مشرکان و جاهلان و دشمنان ایستادگی کنند.
خصلت بردباری واقعاً ممتاز و شریف است. چون ازنظر مسائل اخلاقی، می‌توان گفت، تأمّل و تأنّی در بعضی رذایلی که مداوایش با بردباری است، تأثیر به سزایی دارد. مثل غضب، دروغ گفتن، فحاشی کردن … که بردباری مانعی در برابر همۀ آسیب‌ها و آفت‌هاست. مواجه‌شدن با افراد سفیه و جاهل، نابخردان و منافقان فقط با بردباری می‌شود جلوی تیزی و بی‌صوابی آن‌ها ایستاد و از کوره درنرفت.
* به عقل قدسی که بندگان صالح بدان می‌رسند و دارندۀ آن می‌شوند، نوری تمام از آن ساطع می‌شود و آن بردباری است؛ یعنی دارندۀ بردباری دلیل بر کمال عقل شخص می‌شود. لذا انسان‌های حلیم باوقار هستند و همین نشانۀ مطمئنه بودن خرد آن‌هاست.
* اساتید اخلاق در دستورالعمل‌ها فرمودند: هر رذیله که سالک در آن مشکل دارد، باید خود را همانند دارندگان صفتِ ضدّ آن دربیاورد. مثلاً زود از کوره به در می‌رود، عصبانی می‌شود، پرخاش می‌کند، باید خود را به صفت بردباری بزند و تمرین کند و شبیه حُلماء نماید تا مثل آنان شود.
بهترین بردباری واداشتن نفس خویش به بردباری است. اگر این کار را نکند بردبار نخواهد شد. به عبارت ساده‌تر، اگر انسان بردبار نیست خود را به بردباری وادار کند، شبیه صاحبان این صفت کند، شرح‌حال آنان را بخواند و امتیازات و فضیلت و ثمرات این صفت را بیاموزد و عوارض سوء عدم بردباری را مطالعه کند تا کم‌کم بتواند به‌واسطۀ تمرین همانند آنان شود که خداوند در صفت حضرت ابراهیم فرمود: او بردبار بود (هود: ۷۵) که متّصف به صفت ابراهیمی شود.
* بعضی فضایل و صفات که ازنظر کمّی و کیفی به اوصاف انبیاء و اولیا نزدیک‌تر است، خُلق پسندیده که دارندۀ آن صفات محمدی را داراست. در این اخلاق یکی از برجسته‌ترین آن‌ها حلم است که رسول خدا اشاره فرمود که نزدیک است انسان حلیم، پیامبر شود (به پیامبری نزدیک است) (بحارالانوار ۴۳/۷۰) و نفس شریفش حلیم مطلق بوده است که فرمود: «هیچ پیامبری (ازنظر کیفی) همانند من اذیت نشده است.»
* از آثار و ثمرات بردباری: پیروزی، در امان ماندن از خشم، ریشۀ صلح و زینت دانش، آقایی و سروری، آراسته شدن به زیبایی‌های صفات، دوست و انصار هم‌نشین او شدن، عزیز گشتن، بالا رفتن درجات معنوی، عفو، تأنّی، احسان، خاموشی و … که البتّه بستگی دارد که شخص در چه حدّی از مقام حُلما است و چه اندازه توان دارد که مجری آن باشد.
* در تفسیر صفت بردباری و خویشتن‌داری گفته‌شده است که بردبار کسی است که سختی این صفت بر او گران بیاید، برادر و فامیل خود را تحمّل نماید، خشم خود را فرو ببرد و نشان ندهد، انتقام نگیرد بااینکه قدرت انتقام دارد، صابر و شکیبا باشد، خاموشی را زینت صفت خود کند.
* حلم یا ذاتی و موروثی است یا اکتسابی و تحصیلی. به‌هرحال در اتّصاف به این صفت بردبار با علم به آن باشد بهتر و مستقیم‌تر است. حتماً علم با بردباری باید قرین شود که به بار بنشیند و ثمره بدهد. در واقع حلم زینت دانش است. علما در درجۀ اوّل چون دانش اخلاق را فرامی‌گیرند، در این جهت لباس آنان بردباری می‌شود. امیرالمؤمنین علیه‌السلام فرمود: «دانش، ریشۀ بردباری است.» (میزان الحکمه ۳/۲۲۳) صفتی اگر ذاتی نباشد، بدون دانستن مسائل اصلی و فرعی آن معلوم نیست چقدر از درجات بردباری را می‌توان پیاده کند.
* بیشترین موضوعی که در بردباری مطرح است، خشم است که کنترلی از صفت حلیم بر قوّۀ غضبیّه مستولی می‌شود و نمی‌گذارد شخص حلیم انفعالی از خود در برابر مقابلش، نشان دهد. لذا اولین نمودار واقعی حلم هنگام بروز خشم است که خویش را نگه می‌دارد و درصدد انتقام هم برنمی‌آید.
* امّا آنچه به‌عنوان صفت حلیمی حق در قرآن اشاره شد، این است که بنده پشت سر هم گناه می‌کند، امّا خداوند زود کیفر و عقوبت نمی‌کند. تازه به خاطر مهلت زیاد، شخص مجرم یادش می‌رود که چقدر جرمش سنگین شده است. بندۀ مجرم تجرّی می‌کند و از کارش دست‌بردار نیست و به توبه و انابه روی نمی‌آورد. آنگاه اجل کارش سر می‌آید و نوبت به این می‌رسد که اثر وضعی اعمالش را که خودش آماده کرده است ببیند، پس به عقوبت دچار می‌شود.
* حلم بردباری و نگهداری نفس و طبیعت از هیجان غضب است و چون همراه مشاهده رخداد تلخ‌بار و سنگینی است، اگر کسی دارای روح نیرومند باشد و بتواند آن بار سنگین را تحمّل کند، می‌گویند وی حلیم و بردبار است.
برخی گفته‌اند: حلم به معنای عقل به‌کار رفته است. ولی باید دانست که حلم در حقیقت همان عقل نیست، بلکه برآمده از عقل است. حلیم صیغۀ مبالغه است و در مورد خداوند به این معناست که خداوند عقاب بر گناه را به تأخیر می‌اندازد. (تسنیم ۱۱/۲۲۰)
* انسان حلیم، متحمّل طریقه و سلوک برادران دینی خود را می‌نماید، چه آن‌که در بسیاری از موارد، اشخاص از محدودۀ ادب خارج‌شده و به‌تندی گرایش پیداکرده و سبب بخشش شخص حلیم می‌شوند. پس تحمّل کردن کارها و حرف‌های برادران مذهبی برای افراد بردبار راحت است که از عصبانی شدن پرهیز می‌کنند.
* اگر انسانی در پی اذیت و آزار بردبار برآید، حلیم تا می‌تواند تحمّل می‌کند و چون نمی‌تواند انتقام بگیرد، لازمه‌اش آن است به درگاه الهی شکوه برد. چنان‌که انبیاء عظام، بعد از تحمّل فشارهای امّت، عاقبت دست به دعا و نفرین برداشته و خداوند دعای آنان را استجابت کرد.
* به بسیاری تحمّل، حلیم شناخته می‌شود. این جمله از امیرالمؤمنین علیه‌السلام است؛ یعنی تا کسی تحمّل ایذا و بدی مردم را نکند، او حلیم نباشد و به مجرّد این‌که گاهی تحمّل کند، حلیم نیست؛ زیرا که حلیم آن است که حلم ملکۀ او شده باشد و حصول ملکه بدون تکرارِ تحمّل و بسیار شدن آن نمی‌شود. (غررالحکم ۳/۲۳۵)
* اکثر علمای اخلاق در موضوع حلم، خشم را مطرح می‌کنند که غضب، انسان را از جا برمی‌کند و قوّۀ عاقله را ضربه می‌زند. خشم، عقل را مورد تهاجم قرار می‌دهد و آتش درون را افروخته می‌کند تا به آبِ حلم، فرونشانده شود.
چون غضب سبب فساد عقل می‌شود، قوّۀ اندیشیدن را تا آن زمان که خشم حاکم است و تأثیرگذار بوده از او می‌گیرد. چون نتواند فکر کند دست به هر کاری زده می‌شود. پس این صفت بردباری است که می‌تواند از فساد عقل جلوگیری و قدرت اندیشیدن را داشته باشد.
* ازآنجایی‌که هر صفتی دارای بعضی آفات است، پس شخص بردبار هم گاهی آفتی به او می‌رسد و زیاد مورد اذیت و آزار و دشنام دادن به او قرار می‌گیرد که اصلاً جواب ندهد یا گاهی به‌آرامی و نرم‌خویی در مقام دفاع برآید تا شاید طرف مقابلش از میدان به دَر رود. گفته می‌شود نوع مقابله فرق می‌کند یک‌وقت پدر و برادر انسان است، یک‌وقت دوست و همسایه، یک‌وقت بیگانه است. حلیم باید خودش طبیب‌وار برخورد کند. چه آن‌که گاهی زیادی حلم، سبب خواری و بی‌مقداری او می‌گردد. مثلاً وقتی فحش به ناموس بردبار می‌دهند آیا حلم ورزیدن صحیح است؟
احتمال دارد این نوع مسائل شخص را به بی‌غیرتی و بی‌تعصبی دربارۀ ناموسش بکشاند و این آفتی است که اگر عادت شود، حلیم شیوۀ کاری را باید به‌نوعی عوض کند و به مقابله برخیزد که به این آفت نرسد.
* بردباری وقتی نیکو است که باعث مفسده نشود. امّا وقتی کسی نسبت به بردبار بی‌احترامی و درشتی و تندخویی کند و هرروز هم بی‌ادبی را هم بیشتر نماید و شخص بردبار از او بگذرد یا عفوش کند، آیا این روش صحیح و به‌جاست یا نوعی عجز است؟ که گفته‌شده نوعی ناتوانی است.
* به بردباری مددکار و انصار بسیار شود. این از کلمات قصار امیرالمؤمنین علیه‌السلام است که در کتاب غررالحکم حدیث ۴۱۸۵ یادداشت شده است.
در توضیح این بیان شریف گفته می‌شود هرکسی که هر فضیلت نیکو و عالی دارد، خودبه‌خود افرادی او را دوست می‌دارند و مددکار اویند. مخصوصاً صفاتی که ممتاز و الگوست و سبب می‌شود دوستان زیادی داشته باشند، مثلاً سخاوتمند دوستدار بسیار دارد. همچنین اشخاص بردبار دارای انصار و اعوان فراوانی هستند و در میان جامعه زبانزد می‌شوند.
* ازآنجایی‌که بعضی صفات انسان‌ها در باطن و درون آن‌هاست و کمتر کسی می‌تواند اطلاع از آن پیدا نماید مانند عُجب؛ امّا صفت بردباری بیشتر جنبۀ عملی دارد و بر همگان ظاهر است و نمی‌شود که کسی ادعای حلم کند امّا در عمل سیرۀ بردباری نداشته باشد. پس مدّعی، با هرزه‌گویی و مقابله‌به‌مثل، سروصدا کردن و … خود را معرفی می‌کند که من بردبار نیستم.
* شارح غررالحکم دربارۀ این جملۀ بیان امام علی علیه‌السلام که فرمود: «جرعه در کشیدن غصه‌های حلم، خاموش می‌گرداند آتش خشم را» گوید: «جرعه» اندک آبی را گویند که یک‌بار توان درکشید و مراد این است که صاحب بردباری که غصه‌هایی به او روی می‌آورد به سبب بدسلوکی‌های مردم یا غیر آن و او به اعتبار حلمی که دارد آن غصه‌ها را فرومی‌برد و یک‌بار درمی‌کشد، مانند کسی که جرعه آبی یا شرابی را یک‌بار درکشد و آن جرعه کشیدن‌های او آتش خشم الهی را فرومی‌نشاند؛ یعنی اگر حق‌تعالی بر او خشمناک شود به سبب گناهی، آن غصّه‌هایی که در خود فروبرد، الآن آتش خشم الهی را فرومی‌نشاند، به جزای آن‌ها گناه او را عفو می‌کنند. (شرح غررالحکم ۳/۲۸۲)
* دستور این است که انسان باید با بردباران هم‌نشینی کند. چراکه مجالست با دارندگان صفت‌های شریف و ممتاز سبب می‌شود همان صفت در انسان زیاد شود. چه آن‌که مجالست بسیار اثر دارد. مخصوصاً با خوبان و دارندگان سیره‌های ارجمند و قابل‌تحسین.
* اشاره شد آن‌که بردباری‌اش ذاتی است در برخورد مسائل خیلی رنج نمی‌بیند. امّا کسی که حلیم نیست می‌خواهد بردبار باشد و خود را شبیه بردباران می‌نماید، اگر اتّفاقی برای او بیفتد به مشقّت می‌افتد. چون هنوز حلم، ملکه نشده است و احتمال این‌که آسیبی به این صفتش برسد هست.
* دانشی مفید است که ثمره بدهد و آن‌که دانش آموخت و از آن بهره‌ای نجست و ثمره‌ای نگرفت این دانش مفید نیست. بسیار دانشمندان هستند که زود از کوره به در می‌روند، ناراحت می‌شوند و خط‌ونشان می‌کشند، تاریخ انتقام را بیان می‌دارند. این‌ها علم آموختند، اکتساب فضایل و سیرت‌های اخلاقی نکردند. دانشی خوب است که انسان را بردبار کند، متواضع سازد، خوش‌رو نماید و الّا صرف همه دانستنی‌های جهان و علوم، نمی‌تواند آدمیت و انسانیت را به مرحلۀ اعلی و کمال انسانی برساند.
* خداوند بردباری‌اش آن‌قدر زیاد است که کسی نمی‌تواند به کنه این صفت او برسد. چه آن‌که عدّه‌ای اهل اسراف و تبذیرند و گروهی اهل تجرّی هستند و دسته‌ای اهل عناد و دشمنی و شاید یک‌چهارم کره زمین او را قبول ندارند و روزی او را می‌خورند و کافر و بت‌پرست و مشرک هستند و همه مستحق عقوبت و کیفر سخت هستند. بااین‌حال حق‌تعالی اول آن‌که بسیار مهلت می‌دهد، دوم آن‌که تأخیر در عقوبت می‌کند، سوم آن‌که چون رحمتش بر غضبش سبقت دارد، نمی‌خواهد زود آنان از بین بروند و چوب بخورند و درمانده و عاجز شوند. در واقع بسیاریِ عفو و بخشش او، سپری برای بندگان عنود و جهول و ظلوم است تا زندگانی روزمرۀ خود را به‌صورت عادی طی کنند و تابلوی امهال را خدا بر پیشانی همگان نوشته است.
* امیرالمؤمنین علیه‌السلام فرمود: «رسوا مکنید نفس‌های خود را از برای این‌که شفا دهید خشم خود را و اگر اظهار نادانی بر شما نادانی کند، پس باید وسعت داشته باشد آن را بردباری شما.»
منظور این است هرگاه بر کسی خشمناک شوند، انتقام کشند از او برای فرونشاندن خشم خود زیاده از قدری که مستحق آن باشد. چه این سبب رسوایی در دنیا و آخرت می‌شود. ممکن است مراد اصل انتقام باشد، به اعتبار این‌که دلیل کمی حلم و نقص مرتبۀ ایشان می‌شود و این‌همه رسوایی است. (غررالحکم ج ۶/۲۷۷)
* در ارتباط با افرادی که با بردباران مواجه می‌شوند و گاهی تقصیر آنان کوچک است قابل تذکّر نیست، اینجا تغافل بهتر است یعنی حلیم خود را جوری نشان دهد که این تقصیر و یا بی‌ادبی را ندیده و بدان علم پیدا نکرده و این از فضایل حُلما است.
* قاعده‌ای است در علم اخلاق که بد را با بدی نباید جواب داد، بلکه سخنان نکوهیده را با سخن نیکو، دشنام را با کلمات پسندیده و ممدوح؛ و از این قاعدۀ حلما الگوی رفتاری با سفیهان و نادانان می‌باشند. به تجربه دیده‌شده که اکثر حلما به شرافتمندی‌ها نیکو و اجتماعی رسیدند و این قدرتمندی درونی و استواری رفتاری آنان به‌دست‌آمده است و دلیل بر فضیلت آنان حوصلۀ زیاد و گفتار مؤدبانه و سیرۀ متعادل آنان است.
* ازآنجایی‌که هر انسان غرایز و طبیعتی دارد، در پستی‌وبلندی زندگی و عمرش دست‌خوش حوادث می‌شود، صفت حلم هم گاهی صاحبش به آفتی و حادثه‌ای دچار می‌کند، مانند آفت بی‌خردی، به این معنی که گاهی به خاطر مسائلی چند در رویارویی شخص حلیم عقل قدسی متعادل دستور نمی‌دهد و لغزش می‌کند.
* مرد عشایری خدمت پیامبر آمد و با کمال خودخواهی گفت: سوگند به بت لات و عزّی، هیچ زنی صاحب لهجه‌ای را نزاییده است که مغبوض‌تر و بی‌اعتبارتر از تو در نزد من باشد. اگر ترس از آن نداشتم که مردم، مرا شتاب‌زده و عجول به شمار آورند با شتاب هرچه‌تمام‌تر تو را از پای درمی‌آوردم و با کشتن تو، سرخ‌پوستان و سیاه‌پوستان و سفیدپوستان و همه مردم را خوشحال می‌کردم. عمر که از شنیدن سخنان ناروای آن مرد بادیه‌نشین به‌شدت ناراحت شده بود، به پیامبر صلی‌الله علیه و آله عرض کرد اجازه بفرمایید تا این ناسزا گوی بدسرشت را از پای درآورم؟ پیامبر فرمود: «ای عمر! آرام باش مگر نشنیده‌ای که انسان بردبار نزدیک است بر اثر حلم به مقام نبوت نائل آید.» و سپس به‌آرامی و نرمی با او صحبت کردند… (فضائل پنج‌تن ۱/۱۴۴)
* روزی پیامبر صلی‌الله علیه و آله توصیف امیرالمؤمنین علیه‌السلام را می‌کرد ازجمله فرمود: «هر کس می‌خواهد به حلم ابراهیم و حکم نوح و زیبایی یوسف پی ببرد، به علی بن ابیطالب نظر کند.» (همان، ص ۳۴۴)
نمونۀ اکمل بردباری را آن‌که امیر همۀ مؤمنان است داراست؛ اگر کسی تاریخ جنگ‌ها و زندگانی حضرت را بخواند پی می‌برد که کسی را یارای رسیدن به درجۀ کمال حلم همانند او نیست.
بعضی از اهل معرفت فرمودند بر شیطان سخت‌تر از این دو مطلب نیست: عالمی حلیمی که اگر صحبت کند با دانش صحبت می‌کند و دیگر اگر سکوت کند، سکوتش به حلم باشد. (قوت القلوب ۱/۱۷۷)
* گفته‌شده که حلم فاضل‌تر از فروخوردن خشم است، زیرا که فروخوردن آن رنجی نبود و آن حلم طبیعی است و دلیل کمال عقل و استیلای آن است و شکسته شدن قوّت خشم و خاضع شدن آن عقل را، ولیکن آغاز آن به تحلّم و فروخوردن خشم باشد به تکلّف؛ که پیامبر صلی‌الله علیه و آله فرمود: «همانا علم با تعلّم و حلم با خود را به حلم واداشتن (خود را به حلم زدن) است.» پس طریق اکتساب حلم، اوّل تحلّم و تکلّف آن است چنان‌که اکتساب علم، اوّل تعلّم است. (احیاءالعلوم ۳/۳۶۳)
* نکته‌ای که بسیاری از اخلاقیّون متذکّر می‌شوند این‌که یکی از برخوردها و ملاقات حلما با نادانان و جاهلان است. جاهل را قانع کردن سخت است و از نادانی خود بر مقاصد خود اصرار می‌ورزد و جبهه‌گیری می‌کند، طرف عالم و حلیم خود را می‌آزارد، حرف‌های نامربوط می‌زند و در مقام برآمدن هو کردن و اعتراض و اذاعه مطالب نامربوط دربارۀ شخص بردبار برمی‌آید.
بااینکه صفت جاهل معلوم است و اذیت او را شخص بردبار تحمّل می‌کند. پیامبر صلی‌الله علیه و آله فرمود: «رفعت از نزد خدا بجویید» گفتند: یا رسول‌الله آن چیست؟ «فرمود: ۱- بپیوندی به کسی که از تو بریده ۲- و آن را که تو را محروم کند عطا کنی ۳- و حلم بورزی از آن‌که بر تو جهل بورزد.» (احیاءالعلوم ۳/۳۶۴)