مقام قانتین
۱- اشاراتی به معانی:
قانتین: مطیعان و فرمان‌برداران، عبادتگران.
قانت: فرمان‌بردار.
۲- اشاراتی از قرآن:
۱- إِنَّ إِبْرٰاهيٖمَ كٰانَ أُمَّةً قٰانِتًا لِّلَّهِ حَنيٖفًا وَلَمْ يَكُ مِنَ الْمُشْرِكيٖنَ: ابراهیم (به‌تنهایی) امتی بود مطیع فرمان خدا، خالی از هرگونه انحراف و از مشرکان نبود. (نحل: ۱۲۰)
۲- وَلَهُ مَن فِي السَّمٰاوٰاتِ وَالْأَرْضِ كُلٌّ لَّهُ قٰانِتُونَ: و از آن اوست تمام کسانی که در آسمان‌ها و زمین‌اند و همگی در برابر او خاضع و مطیع‌اند. (روم: ۲۶)
۳- وَمَن يَقْنُتْ مِنكُنَّ لِلَّهِ وَ رَسُولِهِ وَتَعْمَلْ صٰالِحًا نُّؤْتِهٰا أَجْرَهٰا مَرَّتَيْنِ وَأَعْتَدْنٰا لَهٰا رِزْقًا كَريٖمًا: و هر کس از شما برای خدا و پیامبرش خضوع کند و عمل صالح انجام دهد، پاداش او را دوچندان خواهیم ساخت؛ و روزی پر ارزشی برای او آماده کرده‌ایم. (احزاب: ۳۱)
۴- حٰافِظُوا عَلَى الصَّلَوٰاتِ وَالصَّلٰاةِ الْوُسْطَىٰ وَقُومُوا لِلَّهِ قٰانِتيٖنَ: در انجام همۀ نمازها، (به‌خصوص) نماز وسطیٰ [نماز ظهر] کوشا باشید! و از روی خضوع و اطاعت، برای خدا بپا خیزید. (بقره: ۲۳۸)
۵- أَمَّنْ هُوَ قٰانِتٌ آنٰاءَ اللَّيْلِ سٰاجِدًا وَقٰائِمًا يَحْذَرُ الْآخِرَةَ وَيَرْجُو رَحْمَةَ رَبِّهِ…: (آیا چنین کسی باارزش است) یا کسی که در ساعات شب به عبادت مشغول است و در حال سجده و قیام، از عذاب آخرت می‌ترسد و به رحمت پروردگارش امیدوار است؟!… (زمر: ۹)
۳- اشاراتی از احادیث:
۱- پیامبر اکرم صلی‌الله علیه و آله: «مَثَلِ مجاهدین در راه خدا، مثل کسی است که قائم و قانت (در حالت قیام و قنوت) باشد و همیشه در روزه و نماز بوده باشد تا آنگاه‌که به‌سوی اهل و خانواده خویش بازگردد.» (مستدرک الوسائل، ج ۲، ص ۲۴۳)
۲- رسول خدا صلی‌الله علیه و آله: «هر کس در یک‌شب ده آیه از قرآن بخواند از غافلین نوشته نشود؛ و هر کس پنجاه آیه بخواند در زمرۀ ذاکرین نوشته شود و هر کس صد آیه بخواند در زمرۀ قانتین نوشته شود و هر کس…» (اصول کافی، ترجمۀ مصطفوی، ج ۴، ص ۴۱۵)
۳- در دعای روز پنجم ماه مبارک رمضان به نقل از کتاب اختیار، نوشتۀ سید ابن الباقی (ره) آمده است: «… وَاجعَلنیٖ مِن عبٰادِکَ الصٰالِحیٖنَ القٰانِتیٖن: خدایا در این روز مرا از بندگان شایسته و فرمان‌بردار قرار بده.» (اقبال الاعمال، ج ۱، ص ۳۴۶ ترجمۀ محمد روحی)
۴- حضرت صادق علیه‌السلام دربارۀ آیه: «قُومُوا لله قٰانِتیٖن»(بقره: ۲۳۸) فرمودند: یعنی بپا خیزید در راه اطاعت ائمه علیهم‌السلام.» (بخش امامت ترجمه، ج ۲۳ تا ۲۷، بحارالانوار، ج ۲، ص ۲۵۷)
۵- عروة بن زبیر می‌گفت که: «بعضی از تابعین از انس بن مالک شنیده‌اند که او می‌گفت: أمّن هُو قٰانِت أنٰاءِ اللیل سٰاجداً و قٰائِماً (زمر: ۹) دربارۀ علی علیه‌السلام فرود آمده است؛ و من هنگام مغرب بود که نزد وی آمدم، دیدم مشغول نماز است و به همان حالت می‌بود تا اینکه فجر صادق طلوع نمود، سپس تجدید وضو کرد و به طرف مسجد رفت و با مردم نماز صبح را ادا نمود و به تعقیب نماز صبح ادامه داد تا آفتاب طالع گردید سپس به قضاوت و رسیدن به امور و کارهای مردم پرداخت تا اینکه ظهر شد…» (امالی صدوق، ص ۲۸۲)
۴- نکته‌ها:
* قانت از قنت به معنای اطاعت و پیروی است و نیز به معنای دعا کردن در حالت ایستاده به‌ویژه دعای بعد از نماز وتر است. معنای اصلی آن اطاعت است؛ اما به هرگونه درستی و راستی در دین قنوت گفته‌شده است، چنان‌که به قیام طولانی در نماز و نیز به سکوت در نماز و توجه خاص قنوت گفته‌اند. (۱)
* قنوت استمرار بر اطاعت خاضعانه است و معنای «وَقُومُوا لِله قٰانِتیٖن» این است که به انجام اطاعت خاضعانۀ الهی بپردازید؛ درحالی‌که فقط برای خدا باشد. (۲)
* معنای قنوت طاعت نیست بلکه دوام طاعت است، مواظب طاعت از خود طاعت سخت‌تر است.
* بعضی گویند: اَلقانتین کسانی هستند که نسبت به هیچ‌یک از احکام ظاهریه و باطنیه، احکام تکوینی و تشریعی اعتراضی ندارند تسلیم تسلیم‌اند و به همین دلیل اهل‌دل می‌گویند: «زندگی برای قانتین بسیار شیرین و لذت‌بخش است.»
* قنوت یعنی مواظب باشید تا طاعتتان خراب نشود. بسیاری از بندگی‌ها، اطاعت‌ها، عبادت‌ها، انفاق‌ها، خیرات، همه و همه در آخرین لحظات خراب می‌شود چون افراد گاه در آخرین لحظات گرفتار منیّت نسبت به طاعت می‌شوند و زلزلۀ منیّت همۀ خیرات و خوبی‌ها و عبادات آن‌ها را خراب می‌کند.
* القانتین کسانی هستند که در هرزمانی و مکانی بُودِ وجود خود را از خدا می‌دانند. القانتین کسانی هستند که سیرشان به‌سوی خدای سبحان است. القانتین در وادی سلوک خضوع دارند، خدای سبحان در این وادی گاه برای سالک قبض را می‌پسندد و گاه بسط را، اما قانت در هیچ حالی اعتراض ندارد. همچنین خدای سبحان گاه به او نعمتی می‌بخشد و گاه نعمات را می‌گیرد و قانت در هیچ حال اعتراضی ندارد بلکه خضوع تام دارد.
اصل قنوت به معنای دعا، عبادت، صلاة و اطاعت استعمال شده است و در آیات شریفۀ قرآن، تمام این معانی به مناسبت‌های مختلف اراده شده است. (۳)
* واژۀ قنوت با تمام مشتقاتش در قرآن کریم ۱۳ مرتبه در ۱۲ آیه ذکرشده است.
امام باقر علیه‌السلام فرمود: «مراد از قنوت در شب، «قانِتٌ آناءَ اللیل» قیام برای نماز شب است.»
قانتین یعنی عبادت همراه با تواضع که نشانۀ خاکساری کامل است. ارزش قانت بودن به حدی است که خداوند به بندگان صالح و خاص خود، ازجمله حضرت مریم علیهاالسلام دستور قنوت، قیام به عبادت و خاضع بودن را داده. (آل‌عمران: ۴۳) و همچنین حضرت ابراهیم علیه‌السلام که به‌عنوان یک امت و جماعت معرفی‌شده، ازجمله امتیازاتش، قانت و خاضع بودن (نحل: ۱۲۰) است. (۴)
و نیز ازجمله صفات مردان و زنانی است که از مؤمنان حقیقی هستند، قانت و اهل خضوع بودن آن‌هاست؛ که در قرآن کریم در سورۀ احزاب آیۀ ۳۵ آمده است: «به‌یقین، مردان مسلمان و زنان مسلمان، مردان باایمان و زنان باایمان، مردان مطیع فرمان خدا و زنان مطیع فرمان خدا … خداوند برای همۀ آنان مغفرت و پاداش عظیمی فراهم ساخته است»؛ که قانت بودن با توجه به نظر مفسرین به معنای مداومت بر اعمال صالح است. (۵)
* خضوع در طریق بندگی و عبودیت و مداومت بر آن، یکی از صفات ممتاز افراد باتقواست. (آل‌عمران: ۱۷) که پاداش فراوانی در قرآن برای اهل خضوع و قنوت ذکرشده ازجمله پاداشی که نسبت به زنان قانت پیامبر اسلام بیان‌شده است که خداوند در سورۀ احزاب آیۀ ۴۱ فرمودند: هر کس از شما برای خدا و پیامبرش خضوع کند و عمل صالح انجام دهد، پاداش او را دوچندان خواهیم ساخت و روزی پرارزشی برای او آماده کرده‌ایم.
قنوت یعنی مداومت بر عمل برای خدا و مطیع بودن که عامل آن، مستحق پاداش و ثواب دوچندان می‌شود، چنان‌که در صورت انجام معصیت، عذاب مضاعف برای آن‌ها خواهد بود که در آیۀ قبل روشن شد؛ و نیز به‌غیراز زنان پیامبر اکرم صلی‌الله علیه و آله، قرآن کریم اشاره به یکی از صفات برجستۀ همسران و زنان صالح، به قانت بودن آن‌ها دارد. در سورۀ نساء آیۀ ۳۴ فرمودند: «فالصّالِحاتُ قانِتاتٌ… و زنان صالح، زنانی هستند که متواضع‌اند…».
طبیعت و صفت ملازم بر مؤمن و صالح بودن افراد به‌حکم ایمان و عمل صالحی که دارد، این است که قانت و مطیع باشد؛ و قنوت به این معناست که اطاعت ایشان از روی اراده، توجه، رغبت و محبت باشد؛ لذا قرآن «قانتات» فرمود و «طائعات» نگفت؛ چون مدلول قانت بودن، نفسی است و عزتشان در زندگی با فراخ و شایسته است؛ بنابراین همچون زنانی لایق آرامش، مودت، پوشش و صیانت بین دو رکن نفس واحده هستند که زن و مرد باشد. (۶)
خدای سبحان در مقابل، زنان غیر مطیع را تهدید نموده و مورد سرزنش قرار داده است به حدی که همسران غیر مطیع پیامبر را تهدید به طلاق نموده و در بیان جایگزینی زنان دیگر به‌جای آنان، ازجمله صفاتی که برایشان شمرده، قانت بودن آن‌هاست: «امید است که اگر او شما را طلاق دهد، پروردگارش به‌جای شما همسرانی بهتر برای او قرار دهد، همسرانی مسلمان، مؤمن، متواضع، توبه‌کار، عابد…» (تحریم: ۵)
خداوند در واقع خطاب به همسران پیامبر می‌فرماید: بااینکه شما همسر پیامبر هستید، اما این سِمَت نزد خداوند کرامتی ندارد، بلکه این تقواست که نزد خدا اجر و قرب دارد؛ لذا می‌فرماید: اگر پیامبر شما را طلاق دهد، خداوند به ایشان زنانی بهتر از شما عنایت می‌کند؛ زنانی که مسلمان، مؤمن، قانت (خاضع و مطیع) و … باشند؛ پس اطاعت از ایشان که اطاعت خداوند هم در آن است، همان اهل قنوت بودن است که برخی از همسران رسول خدا فاقد آن بودند. (۷)
قانت بودن زنان با توجه به آیۀ ۳۴ سورۀ نساء که فرمود: «الرِّجٰالُ قَوّٰامُونَ عَلَى النِّسٰاءِ بِمٰا فَضَّلَ اللَّهُ بَعْضَهُمْ عَلَىٰ بَعْضٍ وَبِمٰا أَنفَقُوا مِنْ أَمْوٰالِهِمْ فَالصّٰالِحٰاتُ قٰانِتٰاتٌ حٰافِظَاتٌ لِّلْغَيْبِ بِمٰا حَفِظَ اللَّهُ…: مردان، سرپرست و نگهبان زنان‌اند، به خاطر برتری‌هایی که خداوند (ازنظر نظام اجتماع) برای بعضی نسبت به بعضی دیگر قرار داده است و به خاطر انفاق‌هایی که از اموالشان (در مورد زنان) می‌کنند؛ و زنان صالح، زنانی هستند که متواضع‌اند (فالصالحات قانتاتٌ) و در غیاب (همسر خود) اسرار و حقوق او را، در مقابل حقوقی که خدا برای آنان قرار داده، حفظ می‌کنند و …»، همسران شایسته، مطیع شوهران خویش هستند. (فالصالحات قانتات)، «قنوت» به معنی اطاعت همیشگی است که به دلیل بخش بعدی آیه (وَاللاتی تخافون) مقصود، اطاعت از شوهر است. (۸)
و لزوم اطاعت زنان از شوهر و حفظ حقوق وی، مشروط به تأمین زندگی او از سوی مرد (وَبِمٰا أَنفَقُوا مِنْ أَمْوٰالِهِمْ فَالصّٰالِحٰاتُ قٰانِتٰاتٌ حٰافِظَاتٌ) ظاهراً «فَالصالحات…» نتیجه‌ای است مترقب بر جمله «الرجال … بما انفقوا» بنابراین اطاعت زن از شوهر در موردی است که شوهر، زندگی او را تأمین کند و سلامت خانواده درگرو مدیریت مرد، تأمین زندگی از سوی او و اطاعت و حفظ حقوق شوهر از سوی زن است. (الرِّجٰالُ قَوّٰامُونَ عَلَى النِّسٰاءِ… وَبِمٰا أَنفَقُوا… فَالصّٰالِحٰاتُ قٰانِتٰاتٌ حٰافِظَاتٌ لِّلْغَيْبِ) چون در ذیل آیه و آیات بعد به مسئلۀ اختلافات خانوادگی پرداخته است، معلوم می‌شود که توصیه‌ها و قوانین مطرح‌شده برای جلوگیری از اختلافات و به خطر افتادن سلامت خانواده است.
و مسئولیت زن در حفظ حقوق شوهر و اطاعت از او، در چهارچوب قوانین الهی است. (قٰانِتٰاتٌ حٰافِظَاتٌ لِّلْغَيْبِ بِمٰا حَفِظَ اللَّهُ)؛ و ازجملۀ آن حقوق، تمکین دادن زن نسبت به شوهرش است.
* و نیز در سورۀ احزاب آیۀ ۳۱ آمده است: « وَمَن يَقْنُتْ مِنكُنَّ لِلَّهِ وَ رَسُولِهِ وَتَعْمَلْ صٰالِحًا نُّؤْتِهٰا أَجْرَهٰا مَرَّتَيْنِ وَأَعْتَدْنٰا لَهٰا رِزْقًا كَريٖمًا: و هر کس از شما نیز که در برابر خدا و رسولش فروتنی کند و عمل صالح انجام دهد پاداش او را دو بار خواهیم داد و برایش روزی کریمانه و پرارزشی فراهم کرده‌ایم.
که اینجا قنوت به معنای اطاعت از خدا و رسولش آمده و اطاعتی ارزش دارد که بر اساس معرفت و عشق و همراه با فروتنی باشد و به غیر از دستورات خدای متعال، دستورات رسول خدا را هم باید اطاعت کرد.
قنوت یا تشریعی است نظیر «… وَقُومُوا لِلَّهِ قٰانِتيٖنَ» و «يَا مَرْيَمُ اقْنُتِي لِرَبِّكِ…» یا تکوینی است نظیر «… لَهُ مٰا فِي السَّمٰاوٰاتِ وَالْأَرْضِ كُلٌّ لَّهُ قٰانِتُونَ» (بقره: ۱۱۶) یعنی همۀ موجودات در برابر خدا خاضع و فرمان‌بردارند».
طاعت در قنوت ملحوظ است. (۹) پس خشوع در مقابل احدیت به معنی خفض جناح ظاهری و باطنی است.
…………………………………………………………………………
منابع:
۱) معجم مقاییس اللغة، ج ۵، ص ۳۱
۲) المیزان، ج ۲، ص ۲۴۶
۳) اطیب البیان في تفسیر القرآن، ج ۳، ص ۱۳۶
۴) بیان السعادة، ج ۱، ص ۲۶۲ و ج ۲ ص ۴۲۸
۵) مجمع‌البیان، ج ۸، ص ۵۶۱
۶) فی ظلال القرآن، ج ۲، ص ۲۵۲
۷) تفسیر المیزان، ج ۱۹، ص ۳۳۳
۸) نورالثقلین، ج ۱، ص ۴۷۷ ح ۲۲۹
۹) تسنیم، ج ۶، ص ۲۹۲