مقام مِنجاء
۱- اشاراتی به معانی:
مِنجاء: رستن جای، نجات گاه و جای نجات و پناهگاه، مکان نجات.
نجاء: جدایی از شیء؛ نجو و نجاة: خلاص شدن؛ نجات: رهایی و خلاصی.
۲- اشاراتی از قرآن:
۱- وَنَجَّيْنَا الَّذيٖنَ آمَنُوا وَكٰانُوا يَتَّقُونَ: و کسانی را که ایمان آوردند و پرهیزگار بودند، نجات دادیم. (فصلت: ۱۸)
۲- يٰا أَيُّهَا الَّذيٖنَ آمَنُوا هَلْ أَدُلُّكُمْ عَلَىٰ تِجٰارَةٍ تُنْجيٖكُم مِّنْ عَذٰابٍ أَليٖمٍ: ای کسانی که ایمان آورده‌اید! آیا شما را به تجارتی راهنمایی کنم که شما را از عذابی دردناک می‌رهاند. (صف: ۱۰)
۳- اشاراتی از احادیث:
۱- پیامبر خدا صلی‌الله علیه و آله: «سبک‌باران نجات یافتند و گرانباران به هلاکت افتادند.» (بحارالانوار ۷۷/۵۵/۳)
۲- امام علی علیه‌السلام: «با حق باشید تا نجات با شما باشد.» (غررالحکم ۲۴۸۵)
۳- امام علی علیه‌السلام: «نجات و رهایی با ایمان همراه است.» (غررالحکم ۸۹۱)
۴- امام علی علیه‌السلام: «ای مردم! امواج فتنه‌ها را با کشتی‌های نجات بشکافید.» (نهج‌البلاغه، خطبۀ ۵)
۵- امام علی علیه‌السلام: «هر که تنهایی گزیند، رهایی یابد.» (غررالحکم ۶۶۳۰)
۶- امام زین‌العابدین علیه‌السلام: «رهیدهترین شما از عذاب خدا، ترساترین شما از خداست.» (الکافی ۸/۶۹/۲۴)
۷- امام علی علیه‌السلام: «کسی که دین ندارد هیچ راه نجاتی ندارد.» (غررالحکم ۸۷۶۱)
۸- امام علی علیه‌السلام: «مردم سه دسته‌اند: عالم ربّانی، علم جویی که در راه نجات و رستگاری است و فرومایگانی که این‌سو و آن‌سو می‌روند.» (نهج‌البلاغه، ح ۱۴۷)
۹- امام علی علیه‌السلام: «آنگاه‌که روح مؤمن به آسمان بالا رود، فرشتگان تعجب کنند و گویند: شگفتا، چگونه از سرایی که نیکان ما در آن تباه شدند، نجات یافت؟!» (غررالحکم ۴۰۹۱)
۱۰- امام علی علیه‌السلام: «هر که را شکیبایی نرهاند، ناشکیبی نابود کند.» (نهج‌البلاغه، ح ۱۸۹)
۴- نکته‌ها:
* اهل نجات کسانی هستند که از عذاب الهی رهایی یافته باشند و با توجه به این معنا تفاوتی میان اهل نجات و اهل بهشت نخواهد بود.
مؤمنان، مجاهدان در راه خدا، پرهیزکاران، شیعیان و پیروان اهل‌بیت علیهم‌السلام ازجملۀ اهل نجات به شمار آمده‌اند.
* بر اساس تعالیم قرآن هر انسانی که به خدا و پیامبران الهی و تعالیمشان و پیامبر اسلام ایمان داشته باشد و بر اساس آن تعالیم عمل کند، هرچند گناهانی داشته باشد، سرانجام اهل نجات خواهد بود و از جهنم و عذاب الهی نجات پیداکرده و وارد بهشت می‌شود، منتها گروهی از انسان‌ها از ابتدا به سبب اعتقادات درست و اعمال نیکو بدون آنکه در قیامت دچار عذاب شوند به بهشت واردشده، ولی عده‌ای پس از گرفتار شدن به عذاب، از جهنم نجات می‌یابند که در برخی متون از آنان نیز به‌عنوان اهل نجات یا نجات‌یافتگان یادشده است.
* علمای اخلاق مهلکات را که همان رذایل هستند را در مقابل منجیّات می‌دانند و گویند اصل مهلکات عبارت‌اند از:
۱- حسد؛ ۲- تیزی خشم؛ ۳- شره طعام؛ ۴- شره سخن؛ ۵- دوستی مال؛ ۶- بخل؛ ۷- دوستی جاه؛ ۸- ریا در عبادات و در غیر عبادات؛ ۹- کبر؛ ۱۰- عُجب. (۱)
* و هم‌چنین منجیات را ده مورد فرموده‌اند:
۱- توبه کردن؛ ۲- پشیمانی بر گناه؛ ۳- صبر داشتن بر بلا؛ ۴- در خوف و رجاء در اعتدال باشد؛ ۵- رضا به قضای الهی؛ ۶- زهد در دنیا؛ ۷- اخلاص در طاعات؛ ۸- خُلق نیکو با خَلق؛ ۹- شکر بر نعمت؛ ۱۰- دوستی خدای متعال. (۲)
* هرگاه خداوند برای عارف صادق حیات طیبه را بخواهد نفس او را به ریسمان طمأنینه می‌بندد و از سینۀ وی شیطان او را با تیرهای غیرت دور می‌سازد تا این‌که شیطان از افلاک خواطر او حقایق را استراق سمع نکند و دنیا و خلق و آنچه را که در آن است بر خاطر عارف سرد می‌کند به حدی که تاب نیاورد که بر آن‌ها جز به نظر اعتبار بنگرد. پس اسرار او را از التفات به حدثان پاک می‌سازد و او را از سستی نگاه می‌دارد و به روشن‌ترین راه‌های مشاهدات ارشاد می‌کند و به قرب خود انس می‌دهد و او را بر بساط انبساط خود می‌نشاند و بوی گل انس به خود را در مقام قدس به او استنشاق می‌کند و احکام غیرت و امتحان را بر او جاری نمی‌سازد و او را در مشاهدۀ بقا باقی می‌دارد و از سوختن در آتش کبریا و عظمت نگاه می‌دارد و خود را آن چنانکه می‌خواهد که عارف ببیند به او نشان می‌دهد و او را از وصول او و انس مناجاتش و لذت‌های مشاهداتش یک چشم به هم زدن بازنمی‌دارد و این نهایت نجات از سوی حق است.
* خدای تعالی به موسی علیه‌السلام فرمود: فَنَجَّيْنٰاكَ مِنَ الْغَمِّ وَفَتَنَّٰاكَ فُتُونًا: اما ما تو را از اندوه نجات دادیم و بارها تو را آزمودیم. (طه: ۴۰) [اندوهش برای این بود که مأموران فرعون متوجه شده بودند که او یک نفر از هوا خواهان فرعون (را به‌حق) کشته و در تعقیب او بودند.]
و در حق ایوب زمانی که او را از مکاید امتحان بیرون آورد و به مشاهده و قرب و انس خود رسانید، فرمود: «ما دعایش را مستجاب کردیم و ناراحتی‌هایی را که داشت برطرف ساختیم…» (انبیاء: ۸۴) [که ایوب هم بیمار شده بود و هم فرزندانش را از دست داد و … که خدا همۀ مشکلاتش را برطرف ساخت.]
و در حق یونس علیه‌السلام فرمود: «ما دعایش را به اجابت رساندیم و از آن اندوه نجاتش بخشیدیم و این‌گونه مؤمنان را نجات می‌دهیم.» (انبیاء: ۸۸) [که یونس علیه‌السلام که مدتی در شکم ماهی در اعماق دریا بود، خدا او را ازآنجا نجات داد.]
* عارفی گفت: «نجات از خدا جز به خدا نمی‌شود و اصل نجات بیرون آمدن از ناآشنایی به معرفت است.»
نجات مشتاق از نفس خود است به مجاهده و از شیطان خود به محاربه و از طبع خود به فیض قربت و از بُعد به قرب و از ستر به تجلّی و از قهر به لطف و از الله به الله و حقیقت نجات وصول مشتاق است به مقام انس؛ زیرا در آنجا لطایف جمال قدم به سبب غیرت ناآشنایی از غیر حق کشف می‌شود و خطاب لطیف حق را بدون تغییر و توبیخ می‌شنود.
نجات برای مشتاق جز در منزل اتحاد نیست چه آنکه مشتاق در محل ربوبیت بدون علت و اسباب است. (۳)
* دوش وقت سحر از غصه نجاتم دادند **** وندرآن ظلمت شب آب حیاتم دادند (حافظ)
* راه‌های نجات بسیار است و باید با تلاش و کوشش اول آن‌ها را دانست و سپس با ریاضات عملی در درون نفس و برون زندگی آن‌ها را پیاده کرد تا از دنیا و بندهای آن نجات پیدا کنیم، همانند پرهیز از دروغ، حفظ زبان، دوری از کینه، ترک معاصی عمدی، اجتناب از سوء اخلاق، ستم روا نداشتن به افراد و …؛ که برای نجات مقطعی و یا دائمی اسباب نجات پیدا کردن را عملاً پیاده نمود.
* مرا به ناز چو پرورده‌ای مکش به نیاز **** که از برای نجاتم نه از برای هلاک (مغربی)
* در روایتی از امام علی علیه‌السلام آمده که: «ملاک نجات و رستگاری، ملازم بودن به ایمان و راستی یقین (به مبدأ و معاد) است.» پس ایمان واقعی نجات‌دهنده است لذا می‌بینیم که از سه پسر نوح، یکی کنعان بود که به داخل کشتی نوح نیامد یعنی ایمان نیاورد و غرق شد.
* خدای متعال هیچ‌گاه بی‌گناهان را به عذاب خود نابود نمی‌کند و همیشه حامی و ناجی آن‌هاست. در روایتی از امام رضا علیه‌السلام است که در جواب کسی فرمود: «در طوفان نوح علیه‌السلام، کودکان روی زمین وجود نداشتند (مگر اندک)، چون خدا از چهل سال قبل از طوفان، صلب‌های مردان و رحم زنان را عقیم کرد؛ چون خدای عزوجل بی‌گناهان را به عذابش نابود نمی‌کند، آن‌ها را به وجود نیاورد.»
* حضرت یونس علیه‌السلام را وقتی ماهی (بزرگ) بلعید چیزی که او را از شکم ماهی نجات داد تسبیح گفتنش بود که معروف است به ذکر یونسیه؛ لٰا إلٰهَ إلّا أنْتَ سُبْحٰانَکَ إنّیٖ کُنْتُ مِنَ الظّٰالِمیٖنَ: که جز تو معبودی نیست، منزهی تو، من از ستمکاران بودم. (انبیاء: ۸۷) که این ذکر برای نجات از غم و اندوه با توجه به روایات سفارش شده است؛ و فقط مخصوص حضرت یونس علیه‌السلام نیست.
چراکه در آیۀ بعدی می‌فرماید: «… وَ کَذٰلِکَ نُنْجِی المِؤمِنیٖنَ» که اشاره به نجات مؤمنین دارد.
* از وظایف شیعه در عصر غیبت، مداومت بر خواندن دعای غریق است. چراکه در روایتی از امام صادق علیه‌السلام آمده است: «پس‌ازاین، شبهه‌ای شما را خواهد رسید که بدون نشانۀ دیده شدنی و امام هدایت‌کننده‌ای خواهید ماند و از آن نجات نمی‌یابد، مگر کسی که دعای غریق را بخواند… بگوید: یٰا اللهُ یٰا رَحمٰنُ یٰا رَحیمُ یٰا مُقَلِّبَ القُلُوب ثَبِّتْ قَلْبیٖ عَلیٰ دیٖنِکَ: ای خداوند، ای رحمان، ای مهربان، ای دگرگون‌کننده دل‌ها، دل مرا بر دینت پایدار کن…» (۴)
* امیرالمؤمنین علیه‌السلام بر فراز منبر کوفه فرمودند: «به‌درستی که در پشت سر شما فتنه‌ها و بلای تاریک و کور و در پشت حجاب و ابر ظلمانی پنهان شده به وجود می‌آید که از آن نجات پیدا نمی‌کنند مگر آن‌کسانی که در بین مردم اسم‌ورسم ندارند و خامل (گمنام) الذکر می‌باشند آنان که ایشان مردم را می‌شناسند ولی مردم آن‌ها را نمی‌شناسند. (۵)
* رسول خدا صلی‌الله علیه و آله فرمود: «زمانی بر مردم می‌آید که ماندن بر دین حق مانند نگه‌داشتن گلوله آتش در دست است.» (۶) و این روایت نشانگر آن است که باید در آن زمان ایمانمان بسیار قوی بوده و دست از توسل به اهل‌بیت و قرآن کریم برنداریم و قدم‌های محکمی برای زمینه‌سازی ظهور منجی عالم بشریت یعنی امام زمان (عج) برداریم که نجات کامل شیعیان و مردم مظلوم و ستمدیده بشریت از دست ظالمان و مستکبرین عالم، با ظهور ایشان محقق می‌شود.
* کشتی عمرت از این غرقاب کی یابد نجات **** تا هوای نفس تو باد است و شهوت بادبان
………………………………………………………………………….
منابع:
۱) کیمیای سعادت، ج ۲، ص ۵۰۸
۲) کیمیای سعادت، ج ۲، ص ۵۰۸
۳) مشرب الارواح، ص ۱۰۷
۴) مکیال المکارم، ج ۲، ص ۳۵۱
۵) غیبت نهانی، ص ۱۴۱