مقام یَقظه

1. اشاراتی به معانی

یقظه: بیداری،‌ هوشیاری، متوجّه و مواظب

2. اشاراتی از قرآن

1- و تحسبهم ایقاظاً و هم رقود: و تو آنان (اصحاب کهف) را بیدار می‌پنداری در حالی که آنان (به‌ظاهر) خفته‌اند. (کهف:18)

2- انّهم فِتیةٌ ءامَنوا بِربِّهم و زِدناهُم هُدیً وَ رَبطنا علی قلوبِهم إذ قاموا: آنان جوانانی بودند که به پروردگارشان پنهانی ایمان آوردند و ما بر رهنمود آنان افزودیم و دل‌هایشان را استوار داشتیم. (کهف: 14-13)

3. اشاراتی از احادیث

1- امیرالمؤمنین علیه‌السلام: «بیداری در دین نعمتی است که روزی افراد (شایسته) می‌گردد.» (غررالحکم 2/329)

2- امیرالمؤمنین علیه‌السلام: «بیداری بینائی است.» (غررالحکم 5/415)

3- امیرالمؤمنین علیه‌السلام: «ریاضت سودی نمی‌دهد مگر در نفس بیدار.» (غررالحکم 6/413)

4- امیرالمؤمنین علیه‌السلام: «شما را بیدار کردند پس بیدار شوید.» (غررالحکم 4/478)

5- امیرالمؤمنین علیه‌السلام: «آیا کسی نیست که از غفلت خود بیدار شود پیش از تمام شدن مدّتش؟» (غررالحکم 2/328)

6- امیرالمؤمنین علیه‌السلام: «آیا برای بیماری تو درمانی و برای خواب تو بیداری نیست؟» (نهج‌البلاغه خطبه 214)

7- امیرالمؤمنین علیه‌السلام: «هر کس از خود بیداری دارد از سوی خدا نگهبانانی بر او گماشته است.» (غررالحکم 5/360)

8- امیرالمؤمنین علیه‌السلام: «از نشانه‌های دولت،‌ بیداری برای نگهبانی کارها است.» (غررالحکم 6/30)

9- امیرالمؤمنین علیه‌السلام: «ای شنونده از مستی خود به هوش آی و از غفلت بیدار شو!» (نهج‌البلاغه خطبه 153)

10- پیامبر صلی‌الله علیه و آله: «به‌وسیله عبرت‌ها بیدار شوید و آماده سفر گردید.» (مدینه البلاغه 2/477)

4. نکته‌ها

* بدان که بیدار شدن از خواب غفلت بر هر مؤمنی لازم و ضروری است و آن بر دو نوع است: یکی از آمال و توجّه به مجازات و اعتباریات و مسائل کاذب که نوع انسان‌ها گرفتار آن هستند و یکی بیدار شدن به طرف مسائلی حقیقی و معنوی. چون قسمت اوّل همانند خواب و خیال است باید حالت تیقّظ را بیدار کرد؛ یعنی از خواب غفلت بیدار شد؛ و آن‌که در مرحله دوم به سر می‌برد بیدار است و در قسمت اوّل در خواب می‌باشد. از این جهت اهل معرفت گفته‌اند خواب ظاهری افرادی که در مرحله دوم هستند عین بیداری است.

* وقتی کسی هوشیار باشد معلوم است که می‌داند چه کار می‌کند و چه نعمت‌هایی خدا به او داده است و چه کار باید بکند. در واقع از فرصت‌ها استفاده می‌کند و در هر زمانی که هست از زمان بعدی به نحو احسن بهره می‌برد و مغبون نمی‌گردد و حالت عبرت دارد و آنگاه که می‌خوابد بیدار است.

* لازمه هر خواب غفلتی آن است که از مستی و کوری و کریِ دل بیدار شود به سخنان مردان الهی گوش فرا دهد و دل را در پیشگاه حضرت حق حاضر دارد و به نور یقظه از فریب و مکر و تکاسل نجات پیدا کند.

کسی می‌تواند از خواب غفلت بیدار شود که طلب بینایی در او باشد. چون طلب ضعیف باشد هوشیاری هم به همان نسبت کم است. اشتهای کاذب نمی‌تواند اشتهای صادق را به بار بیاورد.

* در دعای صباح از امیرالمؤمنین علیه‌السلام وارد شده که می‌گوید: «ای خدایی که مرا در مهد امن و آرامش خواب بخشیدی و مرا به‌سوی منّت‌ها و احسان‌های خودت بیدار کردی.»

یعنی در واقع،‌ همه لطف‌ها و بخشایش‌های خداوندی علامت و آیتی است که بندگان هوشیار شوند و از غفلت‌ها بیدار گردند. چون کسی نعمت را شناخت آنگاه صاحب نعمت و منعم را می‌شناسد پس شکر آن نعمت می‌نماید این نشانه بیداری است.

* البتّه اسباب غفلت و سهو و نسیانِ نفس، بسیار است و کسی که بخواهد دائم هوشیار و بیدار باشد دشوار است چه آن‌که همه اسباب برای پایین آوردن هستند و کشش و جذب‌های مادی و مظاهر دنیوی بنده را به طرف خود می‌کشانند و این‌که حالت هوشیاری دائمی و مراقب باشد کاری سخت بوده و شاید با غم همراه باشد.

* هرکه بیدار است، او در خواب‌تر **** هست بیداریش، از خوابش بَتر

چون به حق بیدار نَبود جانِ ما **** هست بیداری،‌ چو در بَندانِ ما (مثنوی 1/410-409)

هر کس در امور دنیوی بیدار است او غافل‌تر است و بیداری چنین شخصی، از خواب بودنش بدتر است. اگر جان ما در بیداری به خداوند متّکی نباشد و به مسائل حسّی و طبیعی اکتفا نماید، این بیداری برای ما به‌منزله زندان است و به حقیقت نرسیم. چه آن‌که جان به خاطر اشتغال به مسائل دنیوی محض و ترس از زیان و رسیدن به سود و … از صفای دل می‌افتد یعنی غلبه قوه خیال، راه رسیدن به عالم معنی را می‌بندد و عمر عزیزش را بیهوده بر باد می‌دهد.

* خداوند در سوره ق آیه 7 می‌فرماید: «از غافلان مباش» مفهوم این جمله آن است که باید ضدّ آن را که «بیدار شدن» است متّصف شد. لذا اوّل قدم آن است که با بیدار دلان همراه شد و سپس صفت بیداری را تعلیم گرفت و آنگاه در راستای طریق الی الله متّصف به هوشیاری در نفس خود شد بنابراین لازم دارد صانع خود را بشناسد و جواب لبیک به جنود عقل داده و از جنود جهل پرهیز کند.

* مولانا در مثنوی دفتر اول بیت 629 می‌گوید:

هر که او بیدارتر، پُر دَردتر **** هر که او آگاه‌تر رُخ زردتر

یعنی هر کسی بیدارتر باشد دردش هم به همان نسبت بیشتر است و هر کس آگاهی او بیشتر باشد به همان اندازه رُخش زردتر می‌باشد. پس اگر آگاهی، دانش و هوشیاری به مسائل حقیقی، توحید افعالی، معاد و اثر وضعی اعمال بیشتر باشد دردمندی او نیز بیشتر است. گفته‌اند درد را علّتی باشد و آن علّت را اگر آگاهی بنامیم لازمه‌اش آن است که آنچه کمبود و نقص و کاستی است غم و انگیزه‌ای را ایجاد می‌کند تا این‌که نواقص رفع شود و به اعتدال و واقعیت به پیوند رسد.

* در اوّل کار قلب، متعلّم بود به ذکر و زبان معلّم و به ذکر زبان قلب ذاکر می‌شود و قلب تابع زبان بود؛ و پس از گشوده شدن زبان قلب عکس گردد. قلب، ذاکر گردد و زبان به ذکر آن گوید و به تبع آن حرکت کند. بلکه گاه شود که در خواب نیز انسان به تبع ذکر قلبی لسانی گوید، زیرا که ذکر قلبی مختصّ به حال بیداری نیست، اگر قلب متذکّر شد، زبان که تابع آن شده ذکر گوید. (آداب الصلاه ص 29) پس به این بیان بیداری قلب و زبان در یاد خداوند اجمالاً معلوم گردید.

* بدان که بعضی اهل معرفت گفته‌اند که کلید سعادت، بیداری و هوشیاری است. آن‌که سرش کلاه می‌رود و مغبون می‌گردد کسی است که غفلت او را گرفته و خواب‌آلود است؛ در تصمیم و عزم و تشخیص و تمیز امور ناتوان و کودن و ضعیف است. لذا بعضی اوّل منزل از منازل طریقت به طرف حق را «یقظه» نامیدند.

یعنی سالک که دارد سفر الی الله می‌کند باید بینا و بیدار باشد و الّا مسافرت او معلوم نیست سر از کجا دربیاورد.

* در حدیثی از پیامبر صلی‌الله علیه و آله است که فرمود: «در ایّام روزگار شما دم‌های خوش به شما روی آورد پس خود را در معرض آن بوها قرار دهید.» (عوالی الئالی 4/215)

این نفحات الهیّه از کانال‌های مختلف به بندگان می‌رسد: از نَفَس استاد، از جذبه‌های غیبی، وقت‌های مناسب، انفاس صالحان، عطایای خاص و …

گوشِ هُش دارید این اوقات را **** در رُبایید این چنین نَفحات را (مثنوی 2/1951)

پس با گوشِ هوش غنیمت بشمارید و مستعد و طالب آن‌ها شوید تا بگیرید. این فیض‌ها همیشه است و تمام نشدنی نیست فقط نباید غافل شد بلکه باید آماده اخذ گردید. در واقع هر نفسی نمی‌تواند به این فیض‌ها و نفحات زنده شود بلکه آن کس که صفات رذیله او مرده شده باشد بیشتر می‌تواند از نفحه الهی به حرکت در آید و خود را به حُسن قابلی به‌وسیله حُسن فعلی برساند.

* از مضمون بسیاری از روایات در فضیلت بیداری در شب یعنی سحر که بهترین اوقات شبانه‌روز است برمی‌آید بیداری در خلوت که با ذکر و فکر همراه باشد آن‌هم در سحر، سبب معراج و قُرب به حق می‌گردد.

* از مسائل ضَحَک آور آن است که عدّه‌ای خفته‌اند می‌خواهند دیگران را بیدار کنند، ناقص هستند می‌خواهند دیگران را کامل کنند، هیهات هیهات! که فاقد شیء، معطی شیء نمی‌شود. موعظه کننده خود در مظاهر دنیوی و بعضی رذایل فرو رفته با شعر و حدیث و آیه و مثال می‌خواهد خفته‌ای را از خواب غفلت بیدار کند در حالی که خودش در عُجب و فخرفروشی چنان فرو رفته است که دیگران را از خود پایین‌تر می‌داند. کوری می‌خواهد کوری دیگر را از افتادن در پرتگاه نجات دهد. خودش بیمار است می‌خواهد برای سلامتی بیماری دیگر نسخه بپیچد؛ «خفته را خفته کی کند بیدار؟»

* خواب، بیداری است چون با دانش است **** وایِ بیداری که با نادان نشست (مثنوی 2/39)

یعنی خواب اگر همراه با علم باشد عین بیداری است وای به حال کسی که بیدار است و با نادان مصاحبت می‌کند و لازمه‌اش این است که فرصت و عمر را تلف نماید.

* در زیارت شعبانیه که از ائمه مروی است چنین آمده: «معبود من! نیست بر من نیرویی، پس منتقل شوم بدان نیرو از نافرمانیت مگر در هنگامی‌که بیدار کردی مرا به خاطر دوست داشتنت، همان‌طور که اراده کردی باشم، شدم. پس سپاسگزاری می‌کنم تو را به خاطر داخل کردنت مرا در کَرَمت و به خاطر پاکیزه کردنت دلم را از پلیدی‌های بی‌خبری از تو.» ایقاظ، ابتدا از خداوند متعال افاضه می‌شود و به دنبال این بیداری و قیام، از خواب غفلت در گاهواره طبیعت، افق دلکش محبّت الهی را که مدخل تماشاگه راز است با چشم بصیرت مشاهده می‌کند و با فطرت بیدار شده، ادراک می‌نماید. ایقاظ الهی خود محبّتی است از سوی حق که بدون هیچ عوضی و غرضی به وی ارزانی گردیده است به دنبال خود محبّت به خداوند که لازمه‌اش پیروی است که جزای آن محبّت خدای است. (شرح مناجات شعبانیه ص 164)

* گفته شده که بیداری مقدمه توبه و انابه است یعنی اوّل یک حرکت و جذبه و توفیق می‌آید بعد عبد را علم و هوشیاری از گذشته حاصل شود و آنگاه به درگاه ایزدی حالت خروج از گناهان گذشته و رجوع به فضایل و صلاح برایش حاصل گردد. لازمه‌اش پرداختن به جبران آنچه فوت شده است و عزم بر آنچه سبب هوشیاری بعد از هوشیاری می‌شود.

* ظهور اسم الهی «هادی» در هر قابلی نمودار می‌شود و طبق آیه 254 سوره بقره، خداوند را خواب و چرت نمی‌گیرد مفهوم آن این است که بیدار است، پس آن‌کس که متلبّس به زیور بیداری شود دو معنی به او می‌توان گفت: یکی آن‌که غافل نیست. دوم آن‌که بیداری او عین آگاهی است هرچند به خرابی ظاهری برود.

* پیامبر صلی‌الله علیه و آله فرمود: «چشمانم به خواب می‌رود ولی قلبم (از توجّه به خداوند) به خواب نمی‌رود.» (مصباح الشریعه ص 44)

عموم مردم قلبشان به خواب است و چشمانشان بیدار. برای همین است که صعود ندارند و روز به روز تنزّل می‌نمایند. سالک می‌کوشد که قلب او بیدار بوده و از علم و هوشیاری برخوردار باشد تا مسائل مورد شهود حواس قلب واقع گردد. فرق است میان کسی که صد منزل به‌وسیله دنبال کردن ردّ پای آهو و به دنبال کشتن او باشد و کسی که به‌وسیله بوی خوش آهو طیّ طریق می‌کند. (مثنوی 2/164)

فرق است میان کسانی که تقلیدی و روی عادت راه می‌روند چه‌بسا غفلت‌ها آن‌ها را در می‌رباید و میان کسی که دریچه قلب درونش باز است و با عشق و میل راه می‌رود.

ای‌بسا بیدار چشم و خفته‌دل **** خود چه بیند دیدِ اهلِ آب و گِل؟

آن‌که دل بیدار دارد، چشمِ سر **** گر بخسبد، برگُشاید صد بصر

گر تو اهلِ دل نه‌ای بیدار باش **** طالب دل باش و در پیکار باش

ور دلت بیدار شد، می‌خسپ خوش **** نیست غایب ناظرت از هفت و شَش

گفت پیغمبر که خسپد چشمِ من **** لیک کی خُسپد دلم اندر وسن (چرت)

شاه بیدارست،‌ حارس خفته‌گیر **** جان فدای خفتگان دل بصیر

وصف بیداریّ دل ای معنوی **** در نگنجد در هزاران مثنوی (مثنوی 3/1228-1222)

* بیداری در دل شب خودش موضوعیّت دارد و دارای آثار مطلوب بسیار است. لذا در حدیث قدسی خداوند به حضرت داود علیه‌السلام فرمود: «همانا عارفان دیدگانشان را سرمهٔ بیداری می‌کشند و در دل‌های شب به پا خیزند و خشنودی مرا طلب کنند.» (ارشاد القلوب 1/211)

روز روشنایی است و همه‌جا در حرکت و شلوغی و رفت و آمد و حرف و حدیث و … هستند. لذا خاصیّت دل شب که سکوت است وقت نجوا و راز و نیاز و فکر و عبادت است را ندارد تا کسی بتواند همانند بیداری شب از روز استفاده ببرد.

* می‌گوییم آن‌کس که بیدار و هوشیار است به حقیقت احوال اهل دنیا و آخرت را می‌بیند و گاهی خداوند درب کشف را به روی آنان باز می‌کند. (تا به‌وسیله مراقبه و ریاضت) اهل صورت و اهل معنی و حقایق و توحید افعالی را به واقعیت ببیند. دیگر احتیاج به خواب نیست. نوع خواب دیدن برای مبتدین و عموم مردم است که با فکر محدود و جزئی مسائل روزمره را می‌بینند ولی درب مکاشفات به روی آنان بسته شده و به خاطر آن‌که گلوی باطنی مسدود است راه‌یابی و رهروی ندارند.

* خدا داستان گناه آدم را مثل نزده است مگر برای بیداری شما. این روایت را ارشاد القلوب (1/260) از حضرت صادق علیه‌السلام نقل کرده است.

برای بیداری، امثله و حکایات و قصه‌های واقعی آن‌هم از کتاب وحی، بسیار گویایی دارد برای کسی که اهل بیدار شدن از خواب غفلت باشد. هر صعودی احتمال هبوط در آن می‌رود. هر انسانی (هر کسی که باشد) اگر ترقی کند که بسیار ممدوح و به صواب است امّا در این راستا اگر خطایی عمدی انجام دهد احتمال دارد با این که از زمره اهل سعادت بوده ولی از لیست آنان خارج شود. هبوط که تنزّل است معنب‌اش سقوط از جای بد به جای بدتر نیست بلکه انسان جایگاه بلند دارد ولی به خاطر کاستی و نقص و سستی، از آن مرتبه بلند، به پایین‌ترین جا سقوط نماید. این واقعیت برای بیدار شدن است که هر کسی احتمال چنین داستانی برای او متصوّر می‌گردد.

* یکی از علائمی که برای عدم بیداری ذکر شده این است که شخص روزها به زندگی روزمره دل‌بسته و تعلق آن زیاد است و گرفتار آمال و آرزوهاست. چطور نائم، در خواب مطالبی را می‌بیند و از آن خوشحال می‌شود او هم در روز چیزهایی را به‌عنوان مطلوب خود دیده و مسرور می‌گردد. در واقع چنین شخصی بیدار نیست، بلکه به‌نوعی خواب‌رفتگی مبتلا شده است.

* روح حیوانی، دست‌مایه‌ای جز خواب ندارد و ادراکات مردمی که مقهور غرایز حیوانی شده‌اند وارونه است.

آنان که در مرتبه نازل حیوانی فرومانده‌اند در خواب غفلت به سر می‌برند و جمیع ادراکاتشان بر خلاف واقع است. شناخت صحیحی از جهان و حیات خود ندارند. در نتیجه وجود حقیقی را موهوم و موهومات را موجودات حقیقی محسوب می‌دارند. هرگاه بیداری آید، خواب غفلت حیوانی از میان برود و وارونه بودن ادراکات خود را در لوح وجود خود ببیند. وقتی اهل دنیا بمیرند حجاب‌های دنیوی و پرده‌های نفسانی از برابر چشم دلشان واپس رود و آنگاه درخواهند یافت که همه ادراکاتشان در دنیا وارونه بوده است و تازه بیدار شوند. (شرح زمانی 4/446)

* دنیا، خواب و آخرت، بیداری است و ما میان این دو خواب‌هایی آشفته‌ایم این حکمت از حضرت علی بن حسین علیه‌السلام است. (الحکم الزاهره ص 625)

در این تمثیل سه چیز بیان شده است: 1- خواب و اهل خواب، 2- بیداری و اهل بیداری، 3- مردمی که بین خواب و بیداری هستند تا کدام را انتخاب کنند و متصف به صفات آن‌ها شوند. دنیای مطلوب الهی و به صواب عین آخرت و هوشیاری است امّا دنیای نامطلوب ضدّ آخرت و معنی حقیقت است برای اهلش همانند خواب است انگار به خواب‌های آشفته و پریشان یا رؤیایی دچارند که چیزی از آن‌ها در آینده باقی نمی‌ماند. امّا حالت یقظه، چون با تنبّه و انتباه همراه است به معاینه طی طریق می‌شود و قوه تمییز با ادراک عقل درونی خوب کار می‌کند، لذا برای چنین شخصی خواب‌آلودگی ایجاد نمی‌شود.

* گر مراقب باشی و بیدار تو **** بینی هر دَم پاسخِ کردار تو (مثنوی 4/2460)

اگر مراقب و بیدار باشی در هر لحظه و ساعتی جواب کردارها را می‌بینی که جهنم و بهشت از همین جاست و در اینجا هم هست ولی انسان‌ها توجّهی به اثر وضعی کردارها ندارند و از آن زود می‌گذرند. اگر هوش گوش باطنی بیدار باشد، هر ساعتی آثار مثبت و منفی نیّات و کارها را بنگرد و به حساب‌رسی فرد بپردازد و آنگاه منتظر حساب‌رسی قیامت نمی‌باشد؛ که البتّه خیلی زیرکی و هوشیاری در این کار لازم است و بعضی سالکین در این موضوع دقّت کافی را روا می‌دارند.

* بیداری بینا شدن است و بیداری حقیقی آن است که آدم به امور دنیا و آخرت بینا شود و به خوب و بد، عارف گردد و پی به عاقبت هر کار برد. لذا بیداری، باغ مشتاقان است. چنان‌که مردم از سیرِ باغ خرّم گردند، مشتاقان هم از بیداری شب‌ها و اشتغال در آن به طاعات و عبادات مبتهج و مسرور گردند. (شرح غررالحکم 1/27)

* «بیداری چشم‌ها با غافل بودن آن، نفعی ندارد.» (غررالحکم 2/68) این از دُرر و غررالحکم کلمات گوهربار حضرت امیرالمؤمنین علیه‌السلام است. پس کسی که چشمش باز است و امّا سر تا پای او را غفلت گرفته انگار خواب است. یقظه بیداری دل است یعنی شخص از خویشتن خویش آگاهی دارد و با خبر است و از مدّت عمر و فرصت زندگی با علم و طبق میزان دین استفاده کند و عمل را هوشیارانه و به صواب انجام دهد و قدر سرمایه عافیت را بداند و خوی پرهیزگاران را پیاده کند و در این پنج روز که امهال داده شده است خوب بهره ببرد.

پنج روزی که در این مرحله فرصت داری **** خوش بیاسای زمانی که زمان این همه نیست