همّت مراقب

وقتی سالک در بدایت و ابتدای طریق برای سلوک الی الله قصد و نیّت کند تا به حق برسد، این را «همّ» گویند. چه آنکه آهنگ حبیب کرده،‌ آرزوی دیدار معبود به او دست داده است. اهتمام به وصل در سرش آمده و با توبه‌ای که کرده، عزم طلب حق برایش به وجود آمده است. البته این قصد به گذشته کاری ندارد، بلکه با امید به آینده،‌ حال را به مراقبت و مجاهدت پردازد تا کم‌کم به وصال و لقاء نائل آید. خداوند می‌فرماید:

«وَ لَقَد همّت به و همَّ بها لولا انّ رأی بُرهان ربّه کذلک لنصرف عنه السوء و الفحشاء انّه من عبادنا المخلَصین: زلیخا، یوسف را قصد کرد و یوسف هم آهنگ او کرد…»

در اینجا برای توضیح اینکه مراقبت حضرت یوسف علیه‌السلام به چه شکل همّ او را نسبت به زلیخا تغییر داد تا به اشکالی برخورد نکند، گوییم هر آینه زلیخا قصد کرد که یوسف را در آغوش بگیرد، یوسف نیز قصد و آهنگ نمود که او را زده و از خود دور کند و اگر دلیل و راهنمایی پروردگارش را (که به‌وسیله وحی و الهام، به او نمایاند) نمی‌دید و قصد خود را انجام می‌داد، عزیز مصر (شوهر زلیخا) او را هلاک و تباه می‌نمود. یا زلیخا می‌گفت: «یوسف خواست با من کار زشت کند،‌ من او را منع نمودم و جلوگیری کردم. از این جهت مرا زد» خداوند این‌چنین کرد که دلیل و راهنمایی را به او نمایاند و بدی و کار زِشتِ زدنِ زلیخا را از او بازگردانَد؛ زیرا یوسف علیه‌السلام از بندگان برگزیده بود.

از این مطلب نتیجه گرفته می‌شود همِّ آن‌ کس که مراقبت دارد، «حضرت حق» است و ذات باری‌تعالی در حوادث نصرت خاص خویش را شامل حال وی می‌نماید.

عاقبت دست بر آن سرو بلندش برسد **** هر که در راه طلب همّت او قاصر نیست

در مراقبت میان «همّ» و «همّت» فرق است. بعضی گفته‌اند: «چون مرید، مجرّد بود در بدایت از همّی و درنهایت از همّتی، او را مطلع بود».

«همّ» آن است که مشغول گرداند ظاهر او را به عبادت و «همّت» آن است که جمع گرداند باطن او را به مراقبت.

البتّه در بدایت سلوک، سالک با همّ و قصدی که دارد، لازم است با صدق حرکت کند.

«ربّ ادخلنی مدخَلَ صِدقٍ و اخرجنی مخرج صِدق: پروردگارا! مرا در صدق وارد کن و با صدق خارج ساز.»

چون صدق همراه بود، همّتش به جانب واحد باشد و از کثرت و دوئیّت فارغ گردد و این حرکت برای لقاء تجرید لازم دارد تا به حقیقت برسد. لذا به آنچه در طیّ طریق منازل بیند،‌ توقّف و توجّه نکند تا به لقای او برسد. دید، ثواب‌ها، نورها و الهامات را مقصد نداند بلکه نمک سفره بیند و امیدش، احدیّت و همّتش،‌ ربوبیّت باشد.