تطبیق کتاب عالم با کتاب مُنزَل

۲۰۱. به نزد آنکه جانش در تجلی است **** همه عالم، کتاب حق‌تعالی است

آن‌کس که جانش محل تجلّی حق شده، مجموع عوالم غیب و شهود در نظرش، مطابق کتاب آسمانی می‌باشد.

۲۰۲. عرض اعراب جوهر چون حروفست **** مراتب هم چو آیات و قوفست

جوهرْ قائم به خود و عَرَض قائم به اوست. حروف همانند جوهر و عرض همانند اعراب در قرآن هستند و مراتب همهٔ عالم از نظر وجودی، همانند آیات وقوفی است که متوقف می‌شوند.

۲۰۳. ازو هر عالمی چون سورهٔ خاص **** یکی زان فاتحه وان دیگر اخلاص

از آن کتاب عالم، آنچه در اینجا به ظهور پیوسته، همانند کتاب منزل، اولش سوره حمد و آخرش سوره اخلاص بوده است. بین این دو سوره، سُوَر متعدّد با مطالب مختصّهٔ خود می‌باشند.

۲۰۴. نخستین آیتش عقلِ کل آمد **** که در وی همچو باءِ بِسْمِل آمد

اولین نشانه و آیت که از «کتاب عالم» به وجود آمد، عقل کلّ بود، همان‌طوری که در کتاب قرآن حروف باء، در «بسم الرحمن الرحیم» است و همهٔ مراتب عالم به نحو اجمال در عقل و همهٔ قرآن در باء، به نحو اجمال مندرج است.

۲۰۵. دوم نفسِ کلْ آمد آیت نور **** که چون مصباح شد در غایت نور

دومین نشانه از «کتاب عالم» نفس کلّ است که مظهر «علم تفصیلی حق» بوده، همانند آیه نور که می‌فرماید: «حق به نورش همهٔ اشیاء را منوّر کرد» و این نفس کلّ، همانند چراغی است که همهٔ عالم به او منوّر شوند.

۲۰۶. سیم آیت در او شد عرش رحمان **** چهارم، آیت‌الکرسی همی خوان

سومیّن آیت از کتاب عالم، عرش رحمان است. (طه:۵) (و بقول قدماء، فلک الافلاک است یا فلک نهم) و چهارم از کتاب عالم، کرسی (بقره: ۲۵۵) است. (که قدماء، آن را فلک هشتم می‌خوانند.) کرسی، زمینِ بهشت و عرش سقف آن است.

۲۰۷. پس از وی جرم‌های آسمانی است **** که در وی سورهٔ سبع المثانی ست

بعد از کرسی، آیات «کتاب عالم»، جرم‌های آسمانی که مراد، آسمان‌های هفت‌گانه (سبع سموات) می‌باشد و مقابل آن، در قرآن در سوره فاتحه‌الکتاب (سبع المثانی) بوده که هر آیه، مقابل یک آسمان است.

۲۰۸. نظر کن باز در جِرم عناصر **** که هر یک آیتی هستند باهر

آنگاه نظر به جرم و سنگینی عناصر کن که از آب‌وخاک و هوا و آتش تشکیل شده‌اند و هر یک نشانه‌ای روشن هستند.

۲۰۹. پس از ایشان بود جرم سه مولود **** که نتوان کردن این آیات معدود

از این عناصر، جماد و نبات و حیوان متولد شدند و هرکدام مشتمل بر انواع و اشکال و اصنافی غیر محدود از آیات می‌باشند.

۲۱۰. به آخر گشت نازل نفس انسان **** که بر ناس آمد آخر ختم قرآن

آخرین آیت از کتاب عالم که نازل شد به حسب صورت، نفس انسان بود،‌ گرچه به حسب معنی شرف بر همه دارد همانند سوره ناس که آخرین سوره بوده و قرآن بدان ختم شده است.