تواضع

تواضع به معنای فروتنی و شکسته‌نفسی که نگذارد آدمی خود را بالاتر از دیگران ببیند و لازمه آن کردار و گفتاری است دلالت بر تعظیم دیگران و اکرام ایشان می‌کند.

خداوند به داود علیه‌السلام فرمود: «نزدیک‌ترین مردم به خداوند فروتنان هستند؛ إنَّ أقربَ الناس مِن الله المُتواضعون.»

و به موسی علیه‌السلام وحی فرمود: «تنها نماز کسی را می‌پذیرم که در برابر عظمت من تواضع کند و بر آفریدگارانم بزرگی نفروشد؛ إنّما أقبَلَ الصلاةَ لِمن تَواضَعَ لِعظمتی وَ لَم یَتعظّم علی خَلقی.»

تواضع اصل همهٔ شرافت‌هاست. تواضع آن است که از برای خدا و در راه خدا باشد و غیر آن خودنمایی به شما آید و اهل تواضع چهره‌ای دارند که ملائکه از اهل آسمان و عارفان از اهل زمین آنان را می‌شناسند.

اصل تواضع را نشناخته‌اند مگر مقرّبین از بندگان که به وحدانیّت حق متّصل باشند.

تواضع در برابر خالق با تواضع در برابر خلق فرق دارد. رکوع، سجود، خود نماز و …

تواضع در برابر خالق است.

از علامت‌های تواضع آن است که:

۱) هرگاه با اقران خود در مسئله‌ای گفتگو کند، اگر حق بر زبان ایشان جاری شود و آنچه گوید مطابق واقع نباشد، از اینکه او را آگاه ساختند و از غفلت برآوردند، اظهار شکرگزاری ایشان کند و این کار اصلاً بر او دشوار نباشد.

۲) وقتی به مجلسی وارد شود، بر او گران نباشد که امثال و اقران بر او مقدم نشینند و او پایین‌تر از ایشان نشیند و مطلقاً تفاوتی در حال او نکند و همین‌طور در وقت راه رفتن مضایقه نداشته باشد که عقبِ همه راه رود.

امام صادق علیه‌السلام فرمود: «تواضع آن است که آدمی در مکانی که پست‌تر از جای او باشد بنشیند و به جایی که پایین‌تر از جای دیگر باشد، راضی شود و با هرکه ملاقات نماید سلام کند و ترک مجادله نماید اگرچه حق با او باشد و نخواهد که او را بر تقوا و پرهیزگاری مدح کنند.»

۳) پیشی گرفتن در سلام کردن بر او گران نباشد.

۴) چون فقیر بینوایی او را دعوت کند، اجابت نماید و به مهمانیِ او یا حاجتی دیگر که از وی طلبیده برود و به جهت حاجت خویشان و دوستان به کوچه و بازار آمد و شد کند.

۵) پوشیدن لباس‌های سبک و کهنه بر او گران نباشد و دربند پوشیدن جامه نفیس نباشد.

۶) با خادمان خود در یک سفره طعام خورَد و این بر او گران نباشد.

۷) امیرالمؤمنین علیه‌السلام فرمود: «هرکس می‌خواهد مردی از اهل آتش را ببیند، نگاه کند به مردی که نشسته و طایفه‌ای در برابر او ایستاده باشند.» اینکه نخواهد کسی در برابر او بایستد.

بلکه علامات و نشانه‌های دیگری نیز هست.

از امام رضا علیه‌السلام سؤال شد: حقیقت تواضع چیست؟ فرمود: «آن‌که چنان باشی که خواهی با تو باشند.»

موسی بن جعفر علیه‌السلام فرمود: «کشت و زرع در روی خاک می‌روید نه بر روی سنگ؛ همین‌طور حکمت در قلب متواضع قرار می‌گیرد نه در دل متکبّر ستمکار؛ زیرا خداوند تواضع را ابزار عقل قرار داده و تکبر را آلت و ابزار جهل.» (در روایتی عیسی علیه‌السلام فرمود)

چون فرود آیی، ازو گَردی جُدا **** مُبدلَش گردانَد اَز رحمت، خدا (مثنوی)

زین تواضع که فرود آیی، خدا **** راست بینی بخشد آن چشمِ تو را

رسول خدا صلی‌الله علیه و آله فرمود: «ما تواضعَ اَحَدٌ لِلّهِ الّا رَفَعَهُ الله: هیچ‌کس برای خدا تواضع نکرد مگر آن‌که خداوند به او رفعت و بزرگی داد.»

تواضع سر رفعت افرازدت **** تکبّر به خاک اندر اندازدت (سعدی)

سلمان (رضی) مدتی در یکی از شهرهای شام امیر بود. یک روز در میان بازار می‌صرفت، مردی را دید که یونجه خریده بود و منتظر کسی بود که بارش را به خانه ببرد. سلمان رسید و آن مرد او را نشناخت و قبول کرد بی‌مزد بارش را به خانه برساند. در راه مردی آمد و گفت: ای امیر این بار را به کجا می‌بری؟ آن مرد فهمید که او سلمان است در پای او افتاد و دست او را بوسه می‌داد و می‌گفت: مرا ببخش که تو را نشناختم. سلمان گفت: این بار را باید به خانه‌ات برسانم و رسانید.

بعد فرمود: من به عهد خود وفا کردم، تو هم عهد کن تا هیچ‌کس را به بیگاری (عمل بی‌مزد) نگیری و چیزی را که خودت می‌توانی ببری به مردانگی تو آسیبی نمی‌رساند.

در سوره فرقان ۶۳ فرمود: «بندگان (خداوندِ) رحمان آنان‌اند که بر زمین فروتنانه گام برمی‌دارند و هرگاه نادان‌ها با آنان سخن سر کنند پاسخی نرم گویند.»