دعا
دعا به معنی خواندن و حاجت خواستن و استمداد است.
در سوره بقره ۱۸۶ فرمود: «وَ اِذا سَأَلَکَ عِبادی عَنّی فاِنّی قریبٌ اُجیبُ دَعْوَةَ الدّاعِ اِذا دَعانِ: و چون بندگانم دربارهٔ من از تو پرسند من نزدیکم دعاکننده چون مرا بخواند دعای او را پاسخ می‌دهم» و در سورهٔ غافر ۶۰ فرمود: «قال ربّکم اُدعونی اَستَجب لَکُم» از این دو آیه روشن است که هرکس خدا را بخواند، حتماً خداوند اجابت خواهد کرد.
گفت حق: گر فاسقی و اهل صَنَم **** چون مرا خوانی، اجابتها کنم (مثنوی)
امّا اینکه بیشتر دعاها به اجابت نمی‌رسد؛ یا از آن است که صلاح بنده نیست. خدا می‌داند و بنده نمی‌داند و در این صورت دعا، دعا نیست که قبول شود بلکه نفرین است.
شکر حق را کان دعا مردود شد **** من زیان پنداشتم، آن سود شد
بس دعاها کان زیان است و هلاک **** وز کرم می نشنود یزدان پاک (مثنوی)
یا آن است که در دعا اخلاص نیست و در حین دعاها به جاهای دیگر هم تکیه نموده است. وقتی‌که انسان خود را مضطّر دید و از هرچه غیر او ناامید شد، حتماً اجابت خواهد گردید که: «أَمَّن یجیب مضطّر اذا دَعاهُ وَ یَکْشِفُ السّوء: آن کسی که درمانده، چون وی را بخواند پاسخ دهد و بلا (ی او را) می‌گرداند.» (نمل ۶۲)
و مراد از اضطرار آن است که راه علاج را از هر سود بسته بیند.
کسی از امیرالمؤمنین علیه‌السلام سؤال کرد: بین زمین و آسمان فاصله چه قدر است؟ فرمود: به اندازهٔ دیدن چشم و دعای مظلوم؛ که … دعای مظلوم سریع به آسمان معنوی که فرشتگان در آن هستند می‌رسد. مظلوم دو قسم است: یک دسته گروهی که تکیه بر فامیل، قدرت، مقام و دیگر افراد دارند که دعایشان خالص نیست. دوم مظلومی که دستش از همه‌جا کوتاه است و تکیه‌گاهی به غیر از خدا ندارد. این گروه دعایشان خالص است و زود مستجاب می‌شود.
امیرالمؤمنین علیه‌السلام فرمود: «دعا چهار شرط دارد: حضور قلب، خلوص باطن، معرفت نسبت به خدا و انصاف در آنچه می‌خواهی.»
گروهی نزد امام صادق علیه‌السلام آمدند و گفتند: ما خدا را می‌خوانیم، امّا او استجابت نمی‌کند! فرمود: «چون شما کسی را می‌خوانید که او را نمی‌شناسید.»
خدای تعالی فرمود: «گاهی بنده از من حاجتی می‌طلبند و من آن را برآورده می‌سازم ولی او گناه می‌کند. به فرشتگان میگویم این بنده خود را با گناه مورد خشم من قرار داده و خود را مستحق محرومیّت از نعمت کرده است. پس از این به خواستهٔ خود نزد من نائل نخواهد شد مگر به بندگی‌ام گردن نهد.»
در روایات دربارهٔ افرادی که قلبشان مشکل دارد و دعایشان مستجاب نمی‌شود چنین آمده: ۱- خداوند دعای قلب بوالهوس را قبول نمی‌کند (قلب لاهٍ) ۲- خداوند دعای قلب غافل را قبول نمی‌کند (قلبٍ غافلٍ) ۳- خداوند دعای قلب اشتباهکار را قبول نمی‌کند. (قلبٍ ساهٍ)
مردی از بنی‌اسرائیل چهل شب به دعا و راز و نیاز و شب‌زنده‌داری پرداخت و از خداوند حاجتی خواست امّا حاجتش برآورده نشد. پس نزد حضرت عیسی علیه‌السلام آمد و شکایت کرد و از وی خواست برایش دعا کند. عیسی علیه‌السلام وضو گرفت و دعا کرد. خداوند به عیسی وحی کرد: ای عیسی، این شخص از آن در وارد نشد که باید وارد می‌کشد. او مرا می‌خواند ولی در قلبش دربارهٔ تو شک دارد. چون با این شک مرا می‌خواند تا گردنش خشک می‌شد یا ناخن‌هایش خشک می‌شد، دعای او را قبول نمی‌کردم.
وقتی بنده می‌گوید: ای خدا، چنین کن و چنان مکن. این گفتن مثل آن است که رعیت به پادشاه گوید: آن کوزه را بگیر و این کوزه را مگیر؛ یعنی می‌گوید این را مکن و آن را بکن.
بنده باید از نیاز به بی‌نیاز خواهش و تمنّا و درخواست کند نه آنکه امر نماید، که این در بارگاه کبریایی عین خطا و عصیان است. لذا در دعاها امامان به ما آموخته‌اند که این‌طور بگوییم: «اللّهمّ اسئلک: خدایا از تو درخواست می‌کنم.» و «اللّهمّ ادعوک: خدایا تو را می‌خوانم.»
دعا کردن آدابی دارد که برخی عبارت‌اند از:
دعا را با ثنا و ستایش خداوند و یادآوری نعمت‌ها آغاز کند. دیگر آنکه با حضور قلب و توجه کامل دعا کند. با معرفت به خدا و ایمان صحیح دعا کند. از گناهان توبه و استغفار نماید که رسول خدا صلی‌الله علیه و آله فرمود: «بهترین دعا استغفار است.» (دایرة المعارف تشیّع ج ۷). در دعا کردن دیگران شریک کند. حضرت موسی بن جعفر علیه‌السلام فرمود: «هرکس برای برادر مؤمن خود غایبانه (پشت سرش) دعا کند از عرش او را ندا کنند که از برای تو صد هزار برابر است از آنچه برای او دعا کردی.»
قبل و بعد از دعا بر محمّد و آل محمّد صلوات بفرستد. امام صادق علیه‌السلام فرمود: «هرکس به درگاه خداوند حاجتی دارد، اوّل بر محمّد و آل محمّد صلوات بفرستد، پس از آن حاجت خود را بخواهد پس دعای خود را به صلوات بر محمّد ختم نماید. همانا خداوند کریم‌تر از آن است که دو طرف دعا را قبول فرماید و بین آن را رد کند، زیرا که صلوات بر محمّد و آل او البته مقبول است و رد نمی‌شود.»
پس از دعا صدقه بدهد و …
البته تلاش نیز مهم است و بیشتر مردم فکر می‌کنند که اثر دعا باید من حیث لا یحتسب باشد و کاری نکنیم و دعا به طور خرق عادت یا نزدیک به آن مستجاب شود.
دین بر پایهٔ عبادت استوار است و مغز عبادت دعاست که خود بهترین عبادت و نزدیک‌ترین راه به‌سوی خداوند است. امام صادق علیه‌السلام فرمود: «به‌درستی که شما را قرب به خدا حاصل نمی‌شود به عبادتی مثل دعا» و فرمود: «نزد خدا منزلتی است که به آن نمی‌رسد مگر به دعا و مسئلت؛ و اگر کسی دهان خود را ببندد و دعا نکند و از خدا سؤال ننماید، چیزی به او نمی‌دهد. هرکه دری را بسیار بکوبد البته به رویش می‌گشایند.»
از رندی دربارهٔ دعا سؤال کردند، فرمود: دعا واسطه ارتباط و عنوان کردن حاجت است و خودش بالاصاله هدف نیست.
امام صادق علیه‌السلام فرمود: «دعا با شرایطش تقدیر را هرچند از آسمان نازل شده و محکم گردیده باشد را رد می‌کند.» و فرمود: «هر بلایی که به بندهٔ مؤمن نازل شود، خدا او را دعا الهام نماید که البته آن بلا زود زایل گردد.»
هم دعا از تو، اجابت هم ز تو **** ایمنی از تو، مهابت هم ز تو
جز تویش کی بر آرد بنده دست **** هم دعا و هم اجابت از تو است
هم ز اوّل تو دهی میل دعا **** تو دهی آخر دعاها را جزا (مثنوی)