ذکر جلی و ذکر خفی

ذکر جلی، همان ذکر زبانی یا لسانی یا لفظی است و عبارت است از جاری کردن اسماء و صفات مذکور بر زبان؛ یعنی جهراً و آشکارا تسبیح و تحمید خدا کند و اسماء و صفات او را یادآوری نماید.

و سالک باید بر الفاظ آن مداومت نماید و از جهت دفع خواطر مراقبه داشته باشد و این با حضور قلب میسّر خواهد بود.

منظور از ذکر زبانی، همان تذکّر قلب است و اگر تنها به زبان آید و قلب متذکّر نشود، آثار بسیار کم است.

از پیامبر صلی‌الله علیه و آله نقل شده است که خداوند عزّوجل فرمود: «من با بنده‌ای هستم که مرا ذکر گوید و یاد کند و لب‌هایش با نام من حرکت کند؛ وَ تَحَرَّکْتَ بی شفتاهُ.»

امیرالمؤمنین علیه‌السلام فرمود: «خوش به حال نفسی که فرایض خداوندی را ادا کند … و لب‌هایش آهسته به ذکر خدا گویا باشد؛ همهمت بذکر ربّهم شفاههم»

امام سجّاد علیه‌السلام در «مناجاتِ الذّاکرین» بیان می‌دارد: «وَ مِنَ اَعْظَمِ النِّعَمِ عَلَیْنا جَرَیانُ ذِکْرِکَ عَلیٰ اَلْسِنَتِنا: از بزرگ‌ترین نعمت‌ها بر ما این است که ذکر تو بر زبان‌های ما جاری است.»

در مورد ذکر لفظی، اگرچه ذاکر مراتب و کمالات آن را لحاظ نکند، حدّاقل یک عضو (زبان) مشغول می‌شود و از گناه بازمی‌ماند.

ذکر خفی یا همان ذکر قلبی، ذکری است که نیازی به تلفّظ زبان ندارد و ذهن و قلب، خود ذکر می‌گوید.

امام سجّاد علیه‌السلام در مناجاتِ الذّاکرین بیان می‌دارد: «وَ اٰنِسْنا بِالذِّکْرِ الْخفی: مارا به ذکر خفی همدم ساز»

از حضرت استاد سیّد عبدالکریم کشمیری سؤال شد: آیا اذکار قلبی از لفظی بهتر است؟ در جواب فرمودند: «ذکر قلبی مراقبه‌اش از ذکر لفظی بیشتر است. لذا اثرش هم بیشتر است.»

شمس گوید: آن صوفی ارشد به مریدش گفت: «ذکر از ناف برآور!» گفتم: «نه، ذکر از ناف برمیاور، از میان جان برآور!» به این سخن در او حیرانی آمد.

گفت: «ذکر می‌خواهم» فرمود: «ذکری باید که از مذکور باز ندارد و آن ذکر دل باشد که ذکر زبان کم باشد.»