رحمان و رحیم
دو کلمهٔ رحمان و رحیم از ریشهٔ رحمت است.
دو واژهٔ رحمان و رحیم که در مادّه مشترک است بر اثر تفاوت در هیئت و ساختار لفظی دارای دو معنی مختلف است. رحمان بر وزن فعلان و برای مبالغه است و وزن فعلان بر فراوانی و سرشار بودن دلالت دارد. پس رحمان مبدأ سرشار از رحمت است و رحمت رحمانیّهٔ ذات اقدس الهی همان رحمت فراگیر و مطلق است که همهٔ ممکنات را فراگرفته، بر مؤمن و کافر افاضه می‌شود. این رحمت فراگیر همان فیض منبسط و نور فراگیر وجود است که هر موجودی را روشن کرده است: «قل من کان فی الضّلالة فلیمدد له الرّحمن مدّا: بگو کسانی که در گمراهی به سر بَرَند، باید که (خداوند) بخشنده به (زمان مهلت) آن‌ها نیک افزونی کند.» (مریم ۷۵)
امّا رحیم بر وزن فعیل و صفت مشبّه است که بر ثبات و بقا دلالت دارد و به تناسب هیئت خاصّ آن به معنای مبدئی است که رحمتی ثابت و راسخ دارد که از گسترش کمّی به میزان رحمت رحمانیّه برخوردار نیست و این همان رحمت خاصّی است که تنها بر مؤمنان و نیکوکاران افاضه می‌شود: «و کانَ بالمؤمنین رحیماً: (خداوند) با مؤمنان، بخشاینده است.» (احزاب ۴۳)
امام صادق علیه‌السلام فرمود: «الرّحمٰن بجمیع خلقه و الرّحیم بالمؤمنین خاصّة: (خداوند) به تمام خلقش رحمان و به مؤمنان اختصاصی رحیم است.»
پس خدای رحمان معنایش کثیرالرّحمة است و به همین مناسبت، رحمت شامل حال عموم موجودات است و انسان‌ها از مؤمن و کافر می‌شود و به همین معنا در بسیاری از موارد در قرآن استعمال شده است. از جمله فرمود: «الرّحمن عَلَی العرشِ استَویٰ: (خداوند) بخشنده بر اورنگ (فرمانفرمایی جهان) استیلا دارد.» (طه ۵) به همین جهت گفته‌اند رحمان عامّ است و شامل مؤمن و کافر می‌شود.
خدای رحیم به معنای دائم الرّحمة است. به همین مناسب کلمهٔ رحیم بر نعمت دائمی و ثابت و باقی او دلالت می‌کند که تنها به مؤمن افاضه می‌کند و در عالمی افاضه می‌کند که فناناپذیر است و آن عالم آخرت است. در سوره توبه ۱۱۷ فرمود: «انَّهُ بهم رَئوفٌ رَّحیم: (خداوند) نسبت به آن‌ها مهربانی بخشاینده است.» پس رحیم خاصّ مؤمنین است.
رسول خدا صلی‌الله علیه و آله فرمود: «عیسی بن مریم گرفت الرّحمن رحمن الدّنیا و الرّحیم رحیم الآخرة»
در واقع ظهور اسم رحیم بیشتر در آخرت است که رحمت خاصّ برای موحدان را به همراه دارد.
رحمان دلالت دارد بر رحمت واجبه که شامل همهٔ موجودات امکانی (برحسب مراتب غیر متناهیّهٔ آن‌ها) می‌شود. رحیم دلالت دارد بر رحمت ثانویه که موهبت و کمال ثانویّه است و به لحاظ قابلیّت بشر به آنان اختصاص دارد و دارای مراتب بی‌شماری است.
ربّنا اِنّا ظَلَمنا، سهو رفت **** رحمتی کن، ای رحیمی هات زفت (مثنوی)
رحمان، روزی دهندهٔ خلایق به شرط جان است و رحیم، ثواب دهندهٔ مؤمنین در آخرت به شرط ایمان است.
رحمان بر کثرت و رحیم بر ثبات و دوام دلالت دارد. پس رحمان، خدایی است که رحمت فراگیرش همه چیز و همه کس را (مؤمن، کافر، دنیا، آخرت) شامل می‌شود و چنین رحمتی در برابر غصب نیست، بلکه غضب نیز از مصادیق آن است و امّا رحیم، خدایی است که رحمتی ویژه برای مؤمنان دارد و این رحمت در برابر غضب اوست.
رحمان ۵۶ مرتبه در قرآن تکرار شده و با احتساب ۱۱۴ مرتبه در بسم‌الله الرّحمن الرّحیم جمعاً تکرار آن در قرآن ۱۷۰ مرتبه می‌شود.
رحیم هم از رحمت است لکن، آن اختصاصی به مؤمنین و دوستان افاضه می‌شود و در آخرت ظهور این اسم بیش است. البته در معنی رحمت، نعمت هم می‌آید. با این معنی که او راحم است یعنی منعم است و در اخبار هم وارد است که از ۱۰۰ رحمت الهی، یکی در دنیا و نود و نه تای آن در آخرت افاضه می‌شود که بخشایندگی و مهربانی تامّ خود را نشان می‌دهد.
در قرآن رحیم ۱۱۷ مرتبه آمده و با در نظر داشتن اوّل سوره‌ها مجموعاً ۲۳۰ مرتبه تکرار شده است. دیگر آنکه ۷۲ مرتبه رحیم با غفور در قرآن تلفیقی تکرار شده که می‌رساند رحمتش با بخشندگی و آمرزش همراه است.
از کجا آورده‌اند آن حلّهها؟ **** مِن کریمٍ مِن رحیمٍ کلِّها (مثنوی)
آن لطافت‌ها نشانِ شاهدی است آن نشانِ پایِ مرد عابدی است.