رحمت
رحمت، مهربانی و رقّتی است که مقتضی احسان باشد. در سوره روم ۲۱ فرمود: «وَ جَعَلَ بَیْنَکُم مَوَدَّة وَ رَحمَة: و میان شما دل‌بستگی پایدار و مهر قرار داد.»
رحمت به شخص مرحوم، گاهی فقط در مهربانی و گاهی فقط در احسان به کار می‌رود و چون خداوند با رحم وصف شود، مراد از آن فقط احسان است نه رقّت قلب. لذا روایت شده که رحمت از خدا، انعام و تفضّل و از آدمیان، رقّت قلب و عاطفه است.
پس رحمت، انفعال و تأثّر خاصّی است که در وقت دیدن محتاج بر قلب عارض می‌شود و شخص را بر رفع احتیاج و نقیصهٔ طرف مقابل وامی‌دارد ولی در مورد خدا فقط معنی عطا و احسان و نعمت است نه تأثّر قلبی؛ زیرا در ذات باری انفعال نیست.
رحمت خداوند به طور کلّی دو گونه است: یکی رحمت عامّ که شامل تمام موجودات است و آن خلقت، نعمت، رزق، مودّت و محبّت، … است چنان‌که فرمود: «وَ رحمتی وَسِعَت کلّ شیء؛ بخشایشم همه چیز را فرامی‌گیرد.» (اعراف ۱۵۶)
و دیگری رحمت خاصّ است که مخصوص اهل ایمان بوده و دیگران در آن سهیم نیستند. در سوره بقره ۱۵۷ فرمود: «اولئک علیهم صلواتٌ من ربّهم وَ رحمة و اولئک هُمُ المهتدون: از پروردگارشان درودها و بخشایشی برای آنان است و آنان که رهیافته اند.»
خداوند در سوره ملک ۳ فرمود: «در آفرینش موجودات خداوند رحمان تفاوتی نمی‌بینی؛ ما تریٰ فی خلق الرّحمان من تفاوت» به خاطر رحمت عامّه ای است که از رحمانیّت او شامل موحّد و کافر و خوب و بد است که در سوره اعراف ۱۵۶ فرمود: «بخشایشم همه‌چیز را در برمی‌گیرد؛ وَ رحمتی وسعت کلّ شیء» پس تفاوت در موجودات به نحو عامّ نیست.
امّا به تجلّی رحیمی که خاصّ است نسبت به افراد و موجودات تفاوت دارد. در سوره اعراف ۵۶ فرمود: «رحمت خدا به نیکوکاران نزدیک است؛ اِنّ رحمة الله قریب المحسنین»
می‌توان این مطلب را از قرآن استخراج کرد که «رحمت او بر غضب و عذابش سبقت دارد.»
در دعای جوشن کبیر بند بیست آمده: «یا مَن سَبَقَت رَحمَتُهُ غَضَبَه»
در قرآن «ذو انتقام» ۴ مرتبه، «ذو عقاب» ۱ مرتبه، «سریع العقاب» ۲ مرتبه، «شدید العقاب» ۱۴ مرتبه، «شدید العذاب» ۱ مرتبه، «شدید المحال» ۱ مرتبه، «قاهر» ۲ مرتبه، «قهّار» ۶ مرتبه تکرار شده است که مجموع ۳۱ مرتبه می‌شود که بر انتقام و عذاب و مجازات کافران و بدکاران دلالت دارد.
امّا در قرآن اسم «رحمان» ۵۶ مرتبه و اسم «رحیم» ۱۱۷ مرتبه تکرار شده است که در مجموع ۱۷۳ مرتبه می‌شود و اگر با ۱۱۳ مرتبه ابتدای سوره‌ها (رحمان ۱۱۳ و رحیم ۱۱۳ مرتبه در بسم‌الله الرّحمن الرّحیم) جمع کنیم ۳۹۹ مرتبه این دو اسم تکرار شده که بر مهربانی و بخشندگی و ترحّم حق‌تعالی به همهٔ بندگان است.
سبق رحمت بر غضب هست ای فنا **** لطف غالب بود در وصف خدا (مثنوی)
مراتب رحمت سه نوع است: ۱- عامّ که شامل همگان است. ۲- خاصّ که بندگانی را شامل می‌شود که به لطف و عنایت‌اند. ۳- خاصّ الخاص و آن کسانی را شامل می‌شود که عدّه‌شان قلیل است و جزء مقرّبین و نه اصحاب یمین‌اند.
رحمت عامّ جزئی است. شامل صالح و طالح می‌شود و به آب شفقت و مهربانی هر مخلوق و مصنوعی را شامل می‌شود.
امّا رحمت خاصّ شامل نیکبختی می‌شود که به دریا وصل شده و عین رحمت گشته است و رحمت خاصّ الخاص از سرچشمه حیات دریای بیکران او بهره‌مند شده و لایق مظهر رحمت گشته و دیگران را به رحمت هدایت کرده و به سر منزل برساند.
امّا رحمت عامّه؛ به رحمت جزئی راه دریا را اگر بدانند، نیابند و به آب جوی و غدیر و آبگیر بسنده کنند و نتوانند دستگیری خلایق کنند. امّا آن‌کس که به رحمت خاصّ و خاصّ الخاص پیوسته باشد، تواند طالبان و قابلان را دستگیری کند.
همان‌طور که زمین محلّ نزول رحمت برای همگان است و میزان جذب این رحمت به قابلیّت ها بستگی دارد، قوّت ایمان و استقرار توحید در قلب سالک او را مستعدّ قبول رحمت الهی می‌نماید.
می‌توان گفت زمینه‌ساز نزول رحمت الهی، تقواست.
نزول رحمت الهی و فیض روحانی نتیجهٔ رضای الهی است.
وجود نبی و ولیّ در میان مردم سبب نزول رحمت و برکت خداوند و رفع عذاب می‌شود.
در سوره انبیاء ۱۰۷ خطاب به رسول گرامی صلی‌الله علیه و آله می‌فرماید: «وَ ما اَرسَلناکَ اِلّا رَحمَة لِلعالَمین: تو را جز رحمتی برای جهانیان نفرستادیم.»