سیر خلق به حق و بالعکس
سالک گاهی خلق را آئینه خدای نما و واسطه ملاحظه اسما و صفات گرداند، این سیر از خلق به حق است. خداوند می‌فرماید: «به زودی نشانه‌های خویش را در گستره بیرون و پیکره درونشان نشان خواهیم داد تا بر آنان روشن شود که او حق و راستین است». و این را علم توحید و علم الهی و علم کلّی می‌گویند.
رو دیده به دست آر که هر ذرّه خاک **** جامی است جهان‌نمای چون در نگری
و گاهی حق را مرآت ملاحظه اشیا و آیینه جهان‌نما سازد و این را سیر از حق به خلق گویند و اشاره کرده است حق‌تعالی «آیا بسنده نیست که پروردگارت بر همه‌چیز گواه است؟»
این را علم آفاق و انفس گویند.
کسی کز معرفت نور صفا دید **** ز هر چیزی که دید اول خدا دید
ملاصدرا (م 1050 هـ ق) پس از نوشتار این مطالب می‌فرماید: «ای عزیز من! مردمان را در این زمان از علم توحید و علم الهی خبری نیست و بنده در تمام عمر کسی ندیدم که از وی بویی از این علم آید. و از علم دوم نیز که علم آفاق و علم انفس است، چندان بضاعتی با دانشمندان این زمان حاصل نیست تا به دیگران چه رسد! اکثر مردمان به غیر از محسوسات به چیزی اعتقاد ندارند و از آیات الهی و ملکوت آسمان‌ها و زمین‌ها غافل‌اند و از تدبّر و تأمّل در آن اعراض نموده‌اند».
از پی صاحب‌نظر آن است کار **** بی‌خبران را چه غم از روزگار