مراقبه حق و مراقبه خلق

مراقبه حق این است که همه مصنوعات و موجودات را از تباهی فساد و از بین رفتن آنی (به غیر از اجل حتمی) حفظ کند و نگه دارد. او ناظر اعمال انسان است، از طاعت و معصیت. بر او هیچ کرداری از ظاهر و باطن و کوچک و بزرگ پوشیده نیست و همه زیر نظر و در منظر دیدگاه اوست.

مراقبه خلق نیز به این است که توجّه تمام داشته باشد که خالق و صانعِ او حاضر و ناظر به اوست. پس خویش را در مقابل بزرگی او حقیر بشمارد، از به‌جا آوردن معاصی دوری کند، موجبات رضایت او را فراهم کند و کاری نکند که میان او و حق حجاب واقع شود. حضرت صادق علیه‌السلام می‌فرماید: «بین عبد و خدای متعال حجابی اظلم و اوحش از هوای نفس نیست». عنایت و توفیق از جانب حق است لکن با عدم مراقبه، خلق از حق دور گشته و مانع از رسیدن عنایت و تفضّلات می‌شود. مخصوصاً موانعی که از درون برخیزد و ارتباط را قطع کند و از نظرگاه او بیفتد. لذا حق فرمود: «أفرأیت من اتّخذ إلٰههُ هوٰاه»؛ یعنی ای پیامبر! آیا دیدی و دانسته‌ای کسی که هویٰ و خواهش نفس خود را خدای خویش گرفته؟ و تا هوایش خدایش باشد، مراقبه‌ای ندارد و خود را از منظر خداوند اندازد.

در تمام آنات، فیض حق سرازیر است. سفره حق باز است. به همه عنایت عام دارد و به همه نظر داشته و اعمال همه را می‌نگرد. چون بندگان غافل می‌شوند، سر ستیز بلند می‌کنند و مانع فیض و لطف می‌شوند و از مراقبه به حق باز می‌رمانند؛ و الّا آنان ‌که اعمالشان خالص شده و عنایت و لطف خاص الخاص نصیبشان شده او را می‌بینند و حق ایشان را می‌بیند. طبق فرمایش امام زین‌العابدین علیه‌السلام خلق چهار چشم دارند. دو چشم برای طاعت اوامر دینی و کارهای دنیایی و دو چشم برای امرِ آخرت و غیب و شهود؛ اما دو چشمی که بهر کارهای دنیا و دین می‌باشد، معلوم و ظاهر است. هرگاه خداوند خیر بنده‌ای را بخواهد، دو چشم قلب او را باز می‌کند که با آن غیب را می‌بیند.

بصیرت بی مراقبه، محال است و همه عارفان حقیقی در تمام احوالات خویش تذکّر و توجّه به افعال داشتند که مقامات ربّانی حق را قابل شدند.