مقام محمود
۱- اشاراتی به معانی:
محمود: ستوده، ستایش کرده شده، موردپسند.
۲- اشاراتی از قرآن:
۱- وَ مِنَ اللَّيْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نٰافِلَةً لَّكَ عَسَىٰ أَن يَبْعَثَكَ رَبُّكَ مَقٰامًا مَّحْمُودًا: و پاسی از شب را از خواب برخیز و قرآن (و نماز) بخوان. این یک وظیفۀ اضافی برای توست؛ امید است پروردگارت تو را به مقامی درخور ستایش برساند. (اسراء: ۷۹)
۳- اشاراتی از احادیث:
۱- امام باقر علیه‌السلام در تفسیر جملۀ « عَسَىٰ أَن يَبْعَثَكَ رَبُّكَ مَقٰامًا مَّحْمُودًا»، فرمود: «آن مقام شفاعت است.» (بحارالانوار ۸/۴۸/۴۹)
۲- رسول خدا صلی‌الله علیه و آله: چون در مقام محمود برآیم برای معصیت‌کاران گناه کبیره از امتم شفاعت کنم و خدا بپذیرد و به خدا که دربارۀ کسانی که ذرّیۀ مرا آزار کرده‌اند شفاعت نکنم. (امالی صدوق، ترجمۀ کمرهای، ص ۲۹۴)
۳- پیامبر صلی‌الله علیه و آله: قیامت در مقام محمود (شفاعت) بپا خیزم، خود، شفیع شیعیان تو خواهم بود و آنان را به این موضوع مژده بده ای علی! (روضة الواعظین، ترجمۀ مهدوی دامغانی، ص ۴۷۸)
۴- حارث بن حصیره از یاران علی علیه‌السلام روایت می‌کند که علی علیه‌السلام گفت: «غنّی و باهله را (و قبیله دیگری که نامش را برد) بخوانید تا بیایند و عطای خویش از من بستانند. سوگند به آن خداوندی که دانه را رویانید و جانداران را بیافرید، آنان را از اسلام بهره‌ای نیست و من در جایگاهم در کنار حوض و در مقام محمود گواهی خواهم داد که ایشان در دنیا و آخرت دشمن من بوده‌اند.» (الغارات، ترجمۀ آیتی، ص ۲۶)
۵- پیامبر صلی‌الله علیه و آله: «یا علی! اگر در مقام محمود قیام کنم هرآینه برای پدرم و مادرم و عمویم و برادری که در عصر جاهلیت داشتم شفاعت خواهم کرد.» (ترجمۀ من لا یحضره الفقیه، ج ۶، ص ۳۰۰)
۶- پیامبر صلی‌الله علیه و آله فرمود: «… ای علی، تو رفیق منی سر حوض در فردای قیامت تو همراه منی در مقام محمود تو پرچم‌دار منی در آخرت، چنانچه پرچم‌دار منی در دنیا…» (امالی صدوق، ترجمۀ کمرهای، ص ۳۳۲)
۷- در زیارت عاشورا می‌خوانیم: وَ اَسْئَلُهُ أَنْ یُبَلِّغَنیِ المَقٰامَ المَحمود لَکُمْ عِندَ الله: و از خدا می‌خواهم مرا به آن مقام ستوده‌ای که برای شماست، در پیشگاهش برساند. (مفاتیح‌الجنان)
۴- نکته‌ها:
* در تفسیر آیۀ ۷۹ سورۀ اسراء، تفسیر المیزان آمده است که: تهجّد یعنی بیداری بعد از خواب و (نافله) یعنی زیادی. خطاب به پیامبر اکرم صلی‌الله علیه و آله می‌فرماید: قسمتی از شب را بعد از خوابیدنت بیدار باش و به قرآن و نماز مشغول شو، نمازی زائد بر مقدار که فقط بر تو واجب است، باشد که پروردگار به تو مقام محمود عطا کند و مقام محمود یعنی مقامی که همه آن را بپسندند و از آن بهره‌مند گردند و این همان مقام شفاعت کبرای رسول خدا صلی‌الله علیه و آله در روز قیامت است و روایات عامّه و خاصّه این معنا را تأیید می‌کند.
* وقت خواندن نماز شب را از نیمه‌شب تا طلوع فجر گفته‌اند و هر چه به طلوع فجر نزدیک‌تر باشد ثواب بیشتری دارد که همان وقت سحر (که آخرین قسمت از یک‌ششم شب است) می باشد. در روایات آمده است که خداوند متعال، هنگام سحر درهای آسمان‌ها را می‌گشاید…؛ و در این ساعت است که خداوند هر حاجتی از او خواسته شود اجابت می‌کند و وقت انتشار برکات بر زمین است و … [البته بعضی ثلث آخر شب را سحر می‌دانند].
* این احتمال نیز وجود دارد که مقام محمود همان نهایت قرب به پروردگار است که یکی از آثارش شفاعت کبری است. گر چه مخاطب در آیۀ ۷۹ سورۀ اسراء ظاهراً پیامبر صلی‌الله علیه و آله است ولی از یک نظر می‌توان حکم آن را تعمیم داد و گفت همۀ افراد باایمان که برنامۀ الهی روحانی تلاوت و نماز شب را انجام می‌دهند سهمی از مقام محمود خواهند داشت و به میزان ایمان و عمل خود و قربش به پروردگار، می‌تواند شفیع و دستگیر دیگران شود.
* مقام محمود از اختصاصات پیامبر صلی‌الله علیه و آله است ولی کسانی که محمدی می‌شوند می‌توانند از آثار این مقام بهره برند. همچنان که این مقام برای اهل‌بیت پیامبر محقق بوده و در برخی ادعیه و زیارات مثل زیارت عاشورا (که در قسمت اشاراتی از احادیث بیان شد)، رسیدن به مقام محمود که ائمه از آن برخوردارند از خداوند درخواست شده است و برای اینکه محمدی شد باید راهی را پیمود که خدا برای حضرتش تبیین و توصیف کرده است که در سورۀ اسراء آیۀ ۷۹ بیان‌شده است.
* اگر هر حمدی از هر حامدی برای خود حضرت حق‌تعالی است، در مقام واسطه آنچه خلق و آفریده‌ها می‌بینند، تعیّن اول، صادر نخست، مظهر اول خلقی یعنی حضرت ختمی‌مرتبت صلی‌الله علیه و آله قرار دارد. ازاین‌رو، چون آن حضرت در مقام محمود است، همۀ ستایش‌ها به او بازمی‌گردد، چراکه مقام محمود همان مقام واسطیت در ظهور است که در آیات متعدد قرآن به اشکال مختلف تبیین شده است. ازجمله در آیات سورۀ نجم از مقام تدلی، « فَكٰانَ قٰابَ قَوْسَيْنِ أَوْ أَدْنَىٰ» (نجم: ۹) سخن به میان آمده تا بیان شود که وجه الله یعنی محمد صلی‌الله علیه و آله همان حجاب بین ذات و مخلوقات و واسطه در ثبوت و اثبات هستی است. پس هر حمدی از دریچۀ محمدی به خداوند حمید می‌رسد، زیرا که وجه الله است که نخست و در ظاهر دیده و ستوده می‌شود و از واسطیت آن حضرت است که آغاز تکثرات ظهوری تحقق می‌یابد.
* در روایت دیگر دارد که بعضی آن‌قدر مشکل دارند که آدم علیه‌السلام و موسی علیه‌السلام و نوح علیه‌السلام و عیسی علیه‌السلام حواله به رسول خدا صلی‌الله علیه و آله می‌دهند و مقام مطلق محمود او، آن‌ها را میانجیگری می‌کند تا نجات یابند.
* مقام محمود مأخوذ است از آیۀ شریفۀ سورۀ اسراء «… عَسَىٰ أَن يَبْعَثَكَ رَبُّكَ مَقٰامًا مَّحْمُودًا» قرب شهودی موجب معرفت تحقیقی یقینی است که غرض ایجاد است و قرب نوافل و مقام محمود عبارت از این مرتبه است. (۱)
* مقام محمود مقامی است مرجع جمیع مقامات و منظر تمام اسماء الیه؛ و آن خاصّۀ حضرت محمد است و باب شفاعت در این مقام گشاده می‌شود.
ای ذات تو در دو کون مقصود وجود **** نام تو محمد و مقامت محمود (کاشانی)
آنگاه‌که سالک به مقام انس در جایگاه وصال و مشاهدۀ جمال برسد، از تمام وجوه مراد حق خواهد شد، به بسط الهی منبسط می‌گردد و به عزت حق عزیز می‌شود، به اذن حق برای هر که از خدا محجوب باشد شفاعت می‌کند و نزد خدا شفیع می‌گردد. خدای تعالی فرمود: «امید است پروردگارت تو را به مقام محمود (درخور ستایش) برساند.» (اسراء: ۷۹) (۲)
* اگر مقام یا شخصی محمود است در حقیقت شأنی از شئون فاعلیت خدای است همانند مقام محمود رسول اکرم صلّی‌الله علیه و آله. (۳)
اگرچه فرشتگان تسبیح و تقدیس الهی را دارند و از صفات تنزیهی و جلالیه برخوردارند امّا از مقام محمود و صفات تشبیهی و جمالیه بی‌بهره‌اند. انسان کامل می‌تواند در جمال و جلال خلیفة الله باشد و به مقام محمود برسد. (۴)
پیامبر اکرم صلّی‌الله علیه و آله از وعده‌ای که خدای به او داده او را به مقام محمود می‌رساند، بدون آن‌که قید و خصوصیتی برای آن مقام ذکر کند. تنها قیدی که در آیۀ مزبور (اسراء: ۷۹) برای مقام ذکرشده، محمود است بدون آن‌که حامدی برای آن ذکر شود یعنی قید مقام، محمود مطلق است. (۵)
* مقام محمود شفاعت است و همه‌کس حتی انبیاء به شفاعت پیامبر امید دارند. اگر شفاعت حضرت ویژۀ گنه‌کاران بود او محمود خصوص گنه‌کاران بود نه محمود مطلق. (۶)
* وقتی می‌گوییم «الحمدالله رب‌العالمین» هم شکر نعمت‌های خداست و هم از خدا مقام محمود را خواستن، یعنی بار خدایا ما را مجرای نعمت خویش قرار ده تا نعمت‌هایت به وساطت ما به بندگان تو برسد و آنان حق‌شناس و ما محمود باشیم. (۷)
* مقام ائمه همان مقام محمود، عندالله است که از بالاترین مراتب تقرّب به خدا و آرزوی هر مؤمن صاحب معرفتی است. گر چه استقرار در این مقام ائمه میسور و مقدور افراد عادی نیست. (۸)
یعنی حقیقت هر مقامی در درجۀ اول پیامبر و امام هستند؛ دیگران به این مقام آنان به‌اندازۀ استعداد و درخور ظرف وجودی‌شان برایشان مقدور است.
* مقام انسان کامل ازآن‌جهت محمود مطلق است که همۀ عالم امکان به دلیل دریافت فیض از آن، حامد آن‌اند. پس کسی که به این مقام رسید همۀ فیض‌ها و نعمت‌ها به مظهریت او نشئت می‌گیرند و او همان ولی‌نعمت است که به یُمن او به ماسوا رزق داده می‌شود. (۹)
* بعضی گفته‌اند تهجّد شب انسان را به مقام محمود می‌برد، این درست است اما تمام نیست چون تهجّد افزایش می‌دهد ولی دیگر عبادات همه وسیله‌ای برای رسیدن به مقام محمود می‌شود.
* قرآن کتابی محمود و ستوده شده است و مستحکم و استوار است قرآن محمود ره‌آورد رسولی است که به مقام محمود نائل آمده است. (۱۰)
* انسان وقتی به مقام محمود می‌رسد در کمال آرامش باخدا سخن می‌گوید و اثر شب‌زنده‌داری که در حقیقت، خلوت با خداست نیل به مقام محمود است. (۱۱)
* امام صادق علیه‌السلام دربارۀ مقام محمود فرمود: مقام و مرتبه‌ای است که همۀ پیشینیان و متأخران غبطۀ آن را می‌خورند و پیامبر وقتی آیۀ مقام محمود (اسراء: ۷۹) را خواند به علی علیه‌السلام فرمود: «خداوند شفاعت را به من بخشید تا در حق اهل توحید از امتم شفاعت کنم و آن را دربارۀ دشمنان تو و دشمنان فرزندان تو ممنوع ساخت.» (۱۲)
* خداوند به پیامبر مقام محمود داد یعنی درجه‌ای بس رفیع که خیر و رحمت از او جاری و به غیر می‌رسد که همگان او را حمد و ثنا می‌گویند که در واقع ثنا و ستایش رسول‌الله به ساحت مقدس کردگاری که محمود بالذات و معطی مقام محمود است برمی‌گردد. (۱۳)
……………………………………………………………………….
منابع:
۱) شرح گلشن راز لاهیجی، ص ۴۱۴
۲) فرهنگ نوربخش، ج ۴، ص ۲۷۷؛ به نقل از تفسیر روح البیان
۳) تفسیر تسنیم ۱/۳۶۳
۴) همان ۳/۱۹۶
۵) همان ۴/۲۵۳
۶) همان ۴/۲۵۴
۷) همان ۱۳/۵۷
۸) امام مهدی، ص ۱۸۸
۹) تحریر تمهید القواعد ۳/۵۰
۱۰) قرآن در قرآن، ص ۳۲
۱۱) مراحل اخلاق در قرآن، ص ۲۶۲
۱۲) معاد در قرآن ۵/۱۲۸
۱۳) وحی و نبوت، ص ۲۶۳