مقام نجبا
۱- اشاراتی به معانی:
نُجبا: مردمان نجیب و اصیل و بزرگ‌زاده و گرامی گوهر، جمع نجیب، برگزیدگان.
النجابة: نجابت، بزرگواری. النَجِیب: برگزیده در نوع خود، ناب
۲- اشاراتی از احادیث:
۱- از امام جعفر صادق علیه‌السلام روایت کرده‌اند که فرمود: «خدای عزوجل بر پیغمبرش نامه ای را فرو فرستاد پیش از وفات آن حضرت و فرمود که: یا محمد این وصیت تو است به نُجبه (برگزیده) از اهلت، پیغمبر فرمود که: ای جبرئیل نُجبه کیست؟ عرض کرد که: علی بن ابیطالب و فرزندان آن حضرت علیهم‌السلام» (در بعضی نسخ، نجبا به‌جای نجبه آمده). (تحفه الاولیاء، ترجمۀ اصول کافی، ج ۱، ص ۸۸۳)
۲- حافظ برسی از کتاب فردوس تألیف ابن شیرویه دیلمی، به‌طور رفع از جابر بن عبدالله از رسول خدا صلی‌الله علیه و آله نقل کرده که فرمودند: «به در بهشت نوشته‌شده (لا اله الا الله محمد رسول‌الله، علی اخوة ولی‌الله) که من اقرار به ولایت علی را چندین هزار سال قبل از خلقت آسمان‌ها و زمین از همه ارواح انسانی گرفته‌ام. پس هر که می‌خواهد خداوند را در حالی ملاقات نماید که از وی راضی است حتماً پیرو علی و عترت او باشد چون آن‌ها نجبا و اولیا و خلفا و دوستان من هستند.» (الجواهر السنیه فی الاحادیث القدسیه کلیات حدیث قدسی، ص ۵۹۶)
۳- برقی از پدرش و او به سند خود از امام صادق روایت کرده که فرموده: «مؤمنان بر هفت درجه هستند … آن درجات عبارت‌اند از شهدا خداوند در میان مخلوقات، نجبا و خالصان، کسانی که مورد آزمایش قرار می‌گیرند …» (ایمان و کفر، ترجمۀ کتاب ایمان و کفر؛ بحارالانوار، ج ۱، ص ۴۴۷)
۴- امام علی علیه‌السلام: «ابدال در شام، نجبا در مصر و عصائب در عراق هستند.» (النهایة في غریب الحدیث و الاثر، ج ۳، ص ۲۴۳)
۵- امام علی علیه‌السلام: «ابدال از شام و نجبا از کوفه هستند.» (امالی، ص ۳۱)
۶- امام باقر علیه‌السلام: «سیصدوچند تن به شمار اهل بدر، بین رکن و مقام با قائم (عج) بیعت می‌کنند، بین آنان نجبا از اهل مصر … وجود دارند.» (الغیبة طوسی، ج ۱، ص ۴۷۶)
۷- امام علی علیه‌السلام در نامۀ خود به یارانش بعد از کشته شدن محمد بن ابی بکر فرمودند: «در میان شما عالمان‌اند و فقیهان و نجبا و حکما و حاملان قرآن و … آیا به خشم نمی‌آیید و بر سر آن نیستید که نگذارید مشتی سفیهان و اشرار و اراذل بر شما حکومت کنند.» (الغارات، ترجمۀ آیتی، ص ۱۱۵)
۸- پیغمبر صلّی‌الله علیه و آله فرمود: «اوصیای من بعد از من به عدد نقبای بنی‌اسرائیل باشند اول ایشان سیّد اوصیاء و وارث انبیاء، پدر ائمۀ نجبا، علی بن ابیطالب، پس از وی فرزندانش…» (رسائل فارسی ادهم خلخالی، ص ۲۶)
۹- علی بن الحسین علیه‌السلام فرمود: «… ما نجبا و بازماندۀ انبیاء و فرزندان اوصیاء هستیم…» (بحارالانوار، بخش امامت، ج ۱، ص ۲۳۰)
۳- نکته‌ها:
* در وصف نجبا، حضرت علی علیه‌السلام فرموده است: «…؛ که راهبان شب و شیران روز هستند، دل‌هایشان چون فولاد سخت است…» (۱)
* نجبا ازنظر جایگاه و مرتبۀ معنوی در درجه‌ای پائین تر از ابدال قرار دارند. (۲)
بعضی گویند: نجبا یا رجال الغیب در مرتبۀ بعد از ابدال‌اند و با دو واسطه (اوتاد و ابدال) با حضرت در ارتباط‌اند و نیز بعضی گویند: پس از نقبا، نجبا می‌آیند.
* گفته‌شده: هرگاه یکی از اوتاد چهارگانه کم شود یک نفر از گروه چهل‌نفره (ابدال) جانشین او می‌شود و هنگامی‌که یک نفر از گروه چهل‌نفره کاسته شود فرد دیگری از گروه هفتادنفرۀ (نجبا) به‌جایش قرار می‌گیرد و اگر یکی از گروه هفتادنفره از دست برود به‌جای او کسی از گروه سیصدنفره (صالحان) گذاشته می‌شود و درصورتی‌که یکی از این گروه سیصد و شصت‌نفره کم شود شخصی از سایر مردان جایگزین او می‌شود. (۳)
* اقوال دیگری دربارۀ تعداد نجبا است که عبارت‌اند از:
رجال الغیب یا نجبا هفت تن هستند که در عالم پراکنده و از دید همگان پنهان‌اند. (۴)
در جای دیگر ابراهیم بن علی کفعمی گوید: «گفته‌شده که نجبا بیش از هفتاد نفرند.» (۵)
درجایی آمده که: «نجبا چهل نفر هستند.» (۶)
بعضی هم گویند: «نجبا هشت نفر هستند.»
و نیز در روایتی از امام صادق علیه‌السلام این‌گونه آمده است که فرمودند: «۱- اوتاد زمین و اعلام دین چهار نفرند: محمد بن مسلم، یزید بن معاویه عجلی، لیث بن بختری مرادی و زرارة بن اعین شیبانی. ۲- اینان برپاکننده به عدل و گوینده به صدق و مقربان‌اند. ۳- بشارت دهید مخبتین را به بهشت (پس اسم این چهار نفر را بردند). ۴- اینان نجبایند در حلال و حرام خداوندی…» (۷)
* هم‌چنین دربارۀ نجبا این‌گونه آمده: «ایشان چهل‌تنان‌اند از رجال غیب که تحمل گرفتاری‌های خلق بر عهدۀ آن‌ها است و هر پیشامدی را که نیروی بشری تاب تحمل و حمل آن را ندارد
آنان به دوش کشیده و متحمّل می‌شوند و این به سبب کثرت شفقت و مهربانی و رحمت فطری در آن‌ها است. پس آن‌ها همه را به غیر می‌پردازند، زیرا امتیازات آن‌ها در ترقّی و تکامل از این راه است و بس (خدمت به خلق).» (۸)
راحت جان بندگان خدا راحت خویشتن شمردندی
* و نیز در کتاب دیگری (۹) آمده است که: «نجبا قایم‌اند به اصلاح کارهای مردم و حامل اثقال بنی‌آدم و متصرف‌اند در حقوق خلق.»
* در بعضی جاها آورده‌اند که نجبا به معنی نژادگان هستند که این عده وبال مردم را بر دوش می‌کشند و دل‌تنگی آنان را رفع می‌نمایند.
* در دعای ندبه آمده است: «بابی انت و اُمّی و نَفسی لک الوقاء و الحمی… یابن النجباء الاکرمین: پدر و مادرم و جانم فدای تو باد و سپر بلای وجودت … ای پسر نجیبان مکرم!»
سعد بن عبدالله عرض کرد که خبر ده مرا یابن رسول‌الله از تأویل کهیعص، فرمود: این حروف اخبار غیبی است که خدا مطلع نموده به آن بندۀ خود زکریا را بعدازآن واقعه را به محمد صلی‌الله علیه و آله نقل کرد، زیرا زکریا سؤال کرد از خداوند که اسماء خمسه النجباء را به او تعلیم کند پس جبرئیل بر او … نام‌های شریف ایشان را تعلیم نمود پس زکریا چون نام محمد و علی و فاطمه و حسن را ذکر می‌نمود غصه‌اش زایل می‌گردید و مسرور می‌شد و چون ذکر نام حسین علیه‌السلام را می‌کرد گریه گلویش را تنگ می‌کرد و اشکش جاری می‌شد. (۱۰)
* در روایات واردشده که حضرت قائم (عج) پشت به حرم (خانه کعبه) می‌دهد و دست خود را دراز می‌کند مثل دست موسی … آنگاه می‌فرماید: «این دست خداست و از جانب خداست…» پس اول کسی که دست آن حضرت را می‌بوسد جبرئیل است و با آن جناب بیعت می‌کند و پشت سر او فرشتگان و نجبای جن و نقیبان آن حضرت بیعت می‌کنند. (۱۱)
کام نجبا سیراب از ماء معین قطب **** جام نقباء لبریز از عین فرات غوث
* حضرت قائم در مکّه داخل شود و در جانب خانۀ کعبه ظاهر گردد و چون آفتاب بلند شود، از پیش قرص آفتاب، منادی ندا کند که همۀ اهل زمین و آسمان بشنوند و می‌گوید: «ای گروه خلایق! آگاه باشید که این مهدی آل محمد صلی‌الله علیه و آله است.» همه مردم از شرق تا غرب عالم بشنوند، پس بگوید: «با او بیعت کنید تا هدایت شوید و مخالفت حکم او ننمایید که گمراه خواهید شد.» پس ملائکه و نقبای انس و نجبای جن گویند: لبیک ای خواننده به‌سوی خدا، شنیدیم و اطاعت کردیم، پس‌ازآن خلائق چون آن ندا را بشنوند، از شهرها و قریه‌ها و صحراها و دریاها از مشرق تا مغرب عالم روی به مکّه معظمه آورند و به خدمت آن حضرت برسند و چون قریب به غروب آفتاب شود، از طرف مغرب شیطان فریاد کند: ای گروه مردمان! پروردگار شما در وادی یابس واردشده است با او بیعت نمایید تا هدایت یابید و با او مخالفت ننمایید که گمراه شوید اما ملائکه و نقبا و نجبای جن و انس او را تکذیب نمایند.
* وبهذا الاسناد، عن ابی سعید رفعه، عن ابی جعفر علیه‌السلام قال: قال رسول‌الله صلی‌الله علیه و آله: من ولدی اثناعشر نقبا، نجبا، محدثون، مفهمون، آخر هم القائم بالحق یملاها عدلاً کما ملئت جورا. (۱۲)
* چون یکی از اخیار بمیرد یکی از نجبا به‌جایش نشیند … نجبا در یمن هستند. (۱۳)
* نتیجه این مقام گفته می‌شود؛ ۱- تعداد نجبا، هفتاد نفر، هفت نفر، چهل نفر، هشت نفر، چهار نفر آمده است که هیچ هماهنگی قطعی در تعداد نیست و از اسناد قوی و قطعی برخوردار نیستند.
۲- از مجموع صفات نجبا برمی‌آید که در طول تاریخ از زمان ائمه تا زمان ظهور، افرادی به صفاتی ممتازند که این لقب خاص به آن‌ها تعلق می‌گیرد و بسیار شرافت بزرگی برای آنان است ازجمله: نجیب و اصیل‌زاده، برگزیده در میان خلق، مقربه ولایت ائمه معصومین، در امتحانات الهی مقبول می‌شوند، بعد از ظهور امام با او بیعت می‌کنند، راهبان شب و شیران روزند، دل‌هایشان همانند فولاد است، اسم‌ورسمی در میان مردم ندارند یعنی مستورند، حلال و حرام را کاملاً مراعات می‌کنند.
بسیار به خلق مهربان و شفیق‌اند و تحمل گرفتاری مؤمنان کنند، به اصلاح کار خلق مشغول‌اند و به صفات محمود و جنود عقل متصف می‌باشند و …
……………………………………………………………………………..
منابع:
۱) الاختصاص، شیخ مفید، ص ۲۰۸
۲) بحارالانوار، ج ۵۳، ص ۳۰۱
۳) المصباح شیخ کفعمی، ص ۵۳۵
۴) معارف و معاریف، ج ۵، ص ۶۲۸
۵) المصباح شیخ کفعمی، ص ۵۳۴
۶) کشاف اصطلاحات الفنون، ص ۸۴۶
۷) خزائن کشمیری، ش ۵
۸) کشاف اصطلاحات الفنون، ص ۱۳۶۱؛ تعریفات جرجانی، ص ۳۰۸
۹) رسائل شاه نعمت‌الله ولی، ج ۴، ص ۷۹؛ اصطلاحات الصوفیه عبدالرزاق کاشانی، ص ۹۴
۱۰) دارالسلام علامه میثمی
۱۱) اسرار العقائد، ج ۲، ص ۱۰۰
۱۲) الکافی شیخ کلینی، ج ۱، ص ۵۳۴
۱۳) فرهنگ نوربخش، ج ۳، صص ۲۰۲ ،۲۰۳