نظر اول و دوم برای مراقبه
نظر اول برای شخص مراقب این است که در نیّت، همت و حرکت به‌سوی هر کاری که می‌خواهد انجام دهد، ببیند برای خداست یا برای هوای نفس. اگر برای دنیا بود، از آن اجتناب کند و اگر برای آخرت بود، آن را انتخاب کند. پس فکر اولیٰ، نیّت قلبی برای انجام عمل است که باید ببیند قصدش چیست؟
«علی الله قصد السبیل: و بر خداست که راه راست را نشان دهد.»
و اگر جنبه بالا هوای نفس شیطانی داشت، اجتناب و پرهیز کند.
نظر دوم مربوط به هنگام شروع عمل است. پس بسنجد که از ابتدا تا انتهای عمل با کامل بودن نیّت و تکمیل صورت عمل و باطن فعل، ملازمت مراقبه و تقوا را در جمیع حرکات و سکنات داشته باشد. اگر جنبه حقّی را مرعی داشت، قدرت بر ادامه نیّت و حسن فعل و مراعات ادب را پیدا خواهد کرد. پس در طاعت جنبه اخلاص و دفع آفات را مدّ نظر داشته و در صورت تخطّی، جنبه توبه و ندامت را متّصل به آن فعل کند. در ادامهٔ فعل نیز به مشکلات و بلاها می‌رسد که مراقبه آن صبر بر آن است و در صورت توفیقِ عمل، شکر نعمت را انجام دهد.
در افعال (انفرادی یا مباشرتی) مسارعت به خیر و عبادت و اصلاح برای صعود را فراهم آورد، لکن به‌شرط مراعات حدود آن که مراقبه پایه آن باشد. از ساعات و لحظات استفاده کامل کند نه در آن ساعتی که گذشت و نه آن ساعتی که نیامده بلکه ساعتی که در آن حاضر است، باید مراقب نفس باشد. اگر ساعت حاضر را در مراقبه بود، در ساعت بعد نادم نشود و به حسرت نیفتد که کاری نکرده است. حال به فرض اگر ساعت نقد از دستش رفت، در ساعت آتی آن را قضا، تکمیل و شستشو کند تا اعمال مکروهه، مباحه، صغیره و کبیره محو شوند.
از مراقبه است که همیشه، هر روز و هر ساعت را آخر عمر خود بداند که اگر مرگ او را فراگرفت، کراهت از لقاء نداشته باشد.
و اگر اوقاتش را به تقسیم گذاشت، ساعتی با حق مناجات کند، ساعتی محاسبه نفس نماید، ساعتی در تفکّر مصنوعات حق باشد و ساعتی در تحصیل ضروریات معاش از اکل و شرب و نوم باشد.
وقتی محب، صنعت و خلقت حبیب را می‌بیند، قلبش منوّر شود. چه آنکه حبیب هر چه از محبوب بیند، خوشش آید؛ و لذا گاهی خواص و اسرار اشیاء بر او بارز می‌شود. «اللهم أرنا الاشیاء کما هی». امّا اگر ساعات عمل به بطالت رفت، به تذکّر و تفکّر راه پیدا نکند. ذکر و ورد شخص دنیا گردد. چیزهایی به مذاقش خوب جلوه کند که نباید و خلاصه از ترک مراقبه در ساعاتِ عمل به مدح اهل دنیا و میل به شهوات برآید. پس نمی‌تواند که از هر چیزی محاسبه بکشد.